Тарих гёрсетеген кюйде, Къазаныш VIII-нчи асруну орталарында къурулгьан деп токъташдырыла. Гьалиден эки йыл алда Къазанышны къабурларындан 1082-нчи йылда салынгъан сын та-булду. Озокъда, ондан тез салынгъан сынташлар да болмагъа ярай эди, эгер юртну къабурларындагъы сынланы 1935-нчи йылда сын-дырып къоймагьан эди буса. Шо да о девюрню политикасыны янгылыш иши болду. Къазанышлылар шо бырынгьы девюрде гьав-чулукъ булан машгьул болгьан, эркин кюйде гьайван-мал сакълап яшав сюрген. Ислам динни къабул этгинче алда оланы Тенгири дини болгьан, демек кёкге, гюнге къуллукъ этип юрюген. (Янгур явуп гюн чыкъгъанда кёкде къызыл, гёк тюслю гьызлар бола, огьар буса Тенгиржая дей). Къазанышлылар ислам динни VIII-нчи юз йылны ахырына таба къабул этген деп токъташдырыла. Къазаныш гьалиги Гьаркас бар ерден оьрде, тавну этегинде ерлешген болгьан. Гьаркасгьа елевчюлер чапгъын этип, ону тозгъанда халкъ Акъ-оьзенни, Къара- оьзенни ягъаларында ерлешип яшап тургьан. Артда елевчюлерден амал этип болмай, гьалиги Къазанышны къургьан.

Къазаныш ерлешген ерде кёп санавда ерден чыгьагъан сувлар болгьан. Къыржанлардан эп этип болмай, адамлар уьйлерин багъаналаны уьстюнде къура болгьан деп айтыла. Къазаныш ютну да къуруп, дёрт де янында орлар да къазып, юртну беклигин этгенлер. Авуз тарихде айтылагъан кюйде, Чингисханны асгерлери де, Акъсакъ-Темир де Къазанышны елеген болгъан. Надир-шагьгъа къазанышлылар къаршы тургьан, тек шагьны асгерлери Къаза¬нышны яллатгъан. Къазанышны халкъы кёп заман шагьны азабындан къутулмакъ учун къалын агъачлыкъланы ичинде яшынып яшагъан. Жамиятны уллулары сонггъа таба шагьны адамлары бу¬лан ярашывлукъ этген ва Къазанышны янгыдан къургьан. Къазанышны къабурларьша 40-гъа ювукъ сыйлы адамлар, валилер гёмюлген. Юртну имамлары о ишни гертилиги гьакъда жамиятгьа кёп ксреплер насигьат этгеп ва этип де тура. Оьзю гечиигииче Арсланали устаз да къабурланы ичинден, къуллугъу болмаса юрюмеге ярамай, о къабурлагьа Аллагьиы 40 валиси гё-мюлгеи деп айта эди, Тарихде шулай айтыла: Чопан-шавхал 1574-нчю йыл оьлген. Он бешиичи юз йылны орталарымда шавхалны къаласы Къумукъгъа гёчген. Чопаи-шавхалны 6 уланы болгъан. Ол оьзю оьлгюнче алты да уланына шавхаллыкъны бёлгеп. Шавхаллыкъ бёлюнегенде Уллу Къазапыш Магьаммат-шавхалгьа тис. Шолайлыкъда, Магьаммат Къазаиышны шавхалы болуп токътай. Тишнек Баммат-шавхал (1765 йыл), Баммат Шавхал-бий (1782-1794-нчю йыллар), сонг да Герейбек, Хасболат, Алескеидер, Амат, Ирази - булар Бамматули тайпадан геле. Шамсутдин-шавхал, Бамматбий, Жамалутдип, Мегьтихан - Абдулмуслим-хан шавхалны уланлары. XVI-нчы юз йыллыкъны орталарьшдан сонг, Уллу Къазанышны бийи Тишнек Магьаммат Дагьыстанны тарихинде гёрмекли ер туга. Халкъарада о заманлар уллу шавхал, гиччи шавхал деп айтыла болгьаа. Таргъудагьы шавхал уллу шавхалгъа гьисапла-на болгьап. Къалгьан беш де шавхал гиччи шавхал деп юрюлген. Оланы бир-бири булан да ончакъы дослугьу болмагьан, бир тегьер айры-айры союзлар болуп токътай болгъан. Къазапышлы бий Магьамматиы о девюрге гёре гючлю асгери болгьап. Ол оьзю де бийик бойлу, исбайы, асгерлик гьюнери булангъы адам болгьан. Ону 800-ге ювукъ атлы асгери де болгъан. Ол къайда, не ерге давгьа барма сюйсе, халкъ ону артына тюшмеге гьазир тургьан. 1773-ичю йыл Дагъыстанны шавхалы Хасболат-хан оьлген. Оьзюпю уланы болмагьанлыкъгьа гёре, къызардашыны уланы Муртазали оьзюнден сонг шавхал болсун деп васият этген. Шолайлыкьда, 1773-нчю йыл Муртазали Дагъыстанны шавхалы болуп токътай. Къазанышны бийи Магьаммат о ишни ушатмай, Хасболат-хан Дагьыстангьа шавхал этип къызардашыны уланын неге эте, мени, агъасыны уланын, оьзюшо къан къарадашын неге этмей шавхал деп бек ачувлана. Шо заман огъар гюч булан буса да, Дагъыстанны шавхалы болмагьа герекмен дегеп ой геле. Тишнек Магьам¬мат Къазаныш жамиятны жыйып, олагьа ишни гьасилии англата, Муртазали шавхалны тайдырып, оьзю тюшмеге сюегенлигии билдире, шавхалны къаласына чапгъын этмеге халкъдан разилик ала. Уцуми Амир-Гьамзатдан да, аварланы ханы Нуцалхандан да, Эндирейден де якълав ва кёмек таба. Тарих айтагъангъа гёре, Къазанышдан шавхалны къаласына чапгьын этмек учун оьрюм яшлар да чыкъгъан болгъан. Магьам¬мат 2 минге ювукъ адамны жыйгъан. Гече геч вакъти Тишнек Магьамматны якъчылары шавхалны къаласын аралап, Муртазалини тахдан тюшмеге борчлу эте.

Шолайлыкъда, Тишнек Магьаммат Дагьыстанны шавхалы болуп бир ай тура. Бир айдан сонг Дербентни ханы Фатали-хан, акъушалыланы кёмеги де булан, Гунибде Тиш¬нек Магьамматны Дагьыстанны шавхалыпы тахындан тюшюре, Муртазали шавхалны буса къайтара тахынаа миндире. Аварланы ханы - Нуцалханны уланларын Шамахиде Фатали-хан оьлтюрген болгъан. Нуцалхан оьзюшо душманы Фатали-хандан оьч алма герек деген пикруну унутуп болмай, тек нетерсен, Ширванда давда Фатали-ханны адамлары Нуцалханны оьлтюре. Дагъыстанны эмирлери - къайтакълы уцуми Амир-Гьамзат да, Уллу Къазанышны бийи Тишнек Магьаммат да сёйлешип, Фатали-хандан оьч алмакъ учун дав билдире. Фатали-хан кёп асгер де жыйып, олагьа къаршы чыгъа. 1774-ичю йыл Кубинский уездин ачыкъ майданында, Гадуман деген ерде Дагъыстан эмирлени ас¬гери де, Фатали-ханны асгери де бир-бирине ёлугьа, шонда гю¬члю дав башлана. Эки де якъдан кёп адам къырыла. Тишнек Ма¬гьаммат къазанышлыланы атлы асгерини алдына тюшюп, гючлю дав эте. Гьасили, шо ябушувда Фатали-ханнны адамлары тюп бола. Фатали-хан оьзю де душманны къолуна тюшмей гьаран къутула. Амир-Гьамзат Магьамматгьа бек рази бола. Тек нетерсен, къысмат Магьамматны шо дав майданда игит кюйде жан бермеге борчлу эте. Магьаммат ва дагъы да хыйлы къазанышлылар шо ябушувда оьлелер. Шонда оьлген къазаныгалыланы ва Тишнек Магьамматны сюеклерии уцуми Амир-Гьамзат Къазанышгъа, демек, оланы ата юртуна алып геле ва Къазанышны къабурларына гёме. Тишнек Магьамматны тюп якъда, юртгъа гирип гелеген ердеги дёгерек тёбеге гёме. Шо девюрдеги адатгъа гёре, давда оьлген игит адамланы юртгъа гирии гелеген ерге, ёл ягъагьа гёме болгъан. (Шо ерде, оьзенге тюшеген ёлну ягъасындагъы дёгерек тёбеде биз билеген заманда да уьч къабур бар эди, сьнлары да булан. Шо замамларда «Хан кёпюр» болмагъан. Шо ерге имам Къазимагьамматны мюриди Иразибек-бий де гёмюлген болгъан. Тек нетерсен, 1970-нчу йыл, девюрню политикасына ярама сююп, бир тайна гьакимлер эсгерилген къабурланы шо ерден тайдырды. Гьай аман, биз оьзюбюзню тарихибизни оьзенге агъыздырдыкъ. Шолай затлагъа айтадыр дагъы, тарихге тюбек атсанг, сагъа тарих топ булан урар деп. Гележек наслулар сама да шолай уллу янгылышланы этмес бугъай, Аллагь буюрса). Тишнек Магьаммат гечинген сонг, Къазаныш ханлыкъгъа бий болуп Бамматули тайпадан Баммат бий тюшген. 1785-нчи йыллар-да Туркияны солтаны Абдулгьамит-ханны девюрюндеги шайых Мансур Мычыгьышны ва Дагъыстанны халкъын Россиягьа къаршы турмагъа чакъырмакъ учун йиберилген болгъан. Мычыгъышны ва Дагъыстанны халкъын ол Россияны ва Туркияны арасында юрюлеген давгъа, тюрк-бусурман гьукуматгьа кёмекге бармакъны талап этген. Шо девюрде къазанышлыланы бир тайпасы шо давну якълама да якълагъан дейлер. Пача буса шо ишни арив гёрмей, Россияны Дагъыстандагъы асгер гьакимлерине тапшуруп, Къазанышгьа асгерлерин гийирген, юртну ичинде дав башлагъан, кёп уьйлеии яллатгъан, давну якъчыларын есир этип алгъан ва кёплени жазалагъан. Шо девюрде къазанышлыланы кёп санавда ат йылкъылары да болгъан, Уллулар айтагъангъа гёре, шайых Мансурну асгерине къазанышлылар ат йылкъылар да берип кёмек этген. Бу маълуматланы аян этеген бир далилни гелтирейик. «Буйный Терек» деген китапда булай айтыла: «Чиркейде Шамил есирге алгьан рус пленныйлерден сорав алагъанда, олардан соравну таржумачылардан таба ала болгъан. Есирге тюштен адамлапы бириси Шамилни янына гелии, магьа таржумачы тарыкъ гюгюл, мен къумукъ тил тап-таза билемен деген. Шамил гьайран болуп о адамгьа: «Сей къайдансан, къумукъ тилни нечик билгенсен?» - деп сорагьан. О адам булай айтгьан дей: «Мени уллу атам Къызларда яшай эди. Шайых Мансурну заманында уллу атам къуллукъ этетен асгер Къазанышгъа чапгъын этген, юртну яллатгьан. Шонда мени уллу атам 16 йыл болагьан къызны къачыра, гючден Къызлар шагьаргьа алып гетген ва бираздан ону къатын этип алгьан. Башлапгьы вакътилерде къазанышлы уллу анамны къызардашлары мени атамдан оьч алмагъа къарагъан, амма къазанышлы рагьмулу къартлар маслагьат этип, оланы ярашдыргъап. Мен кёп керенлер Къазанышда болгьанмап. Къумукъ тилни де шолай уьйрендим». Имам Шамил огьар Закарья деп ат да кьоюп, оьзюню таржумачысы этип белгилеген. Закарья Шамилни лап да инамлы адамларын-дан болгъан. (Закарьяны атасы Къазанышгъа гелген, оланы тухуму гьали де Къазанышда яшай. О девюрде къазаныщлы бий рагьмулу гьаким болгъан деп авуз тарихде айгылагьанны эшитгенбиз). 1800-1820-нчы йылларда къазанышлылар аслу гьалда гьабижай оьсдюре болпьан, кёп санавда ат йылкъылары, малы ва къара тувары да болгъан. Шо йылларда юртну дёрт де яиын бийик агъачлыкълар къуршагьаи болгъан. Сёзню оравуна гёре, бу ерде бир легенданы гьакъында айтайыкъ». Жума межитии къабургьасьнда бир тар орам бар. Шондан таба Оьркъазанышны ёлуна чыгьа. Шо орамда къыкъымлар деген тухум яшай болгьан. Олар аг'ьачлыкъдан къыр къатынны тутуп, уыюне алып гелген. Шо къатынны чачларын гесип, табып болмасын деп пурхагьа къысдырып кьоя. Ол да чачларын тапмай туруп, гетмеге къойса да, гетмей болгъан. Бир гюн шо агьлюню адамлары авлакъгъа гьабижайгьа каза урмагъа гете уьюнде 13 йыл болагъан къызын да къоюп. Къыр къатын оьзюню гесилген чачларын алмай гетмесмен деп, шо къызъяшгъа тюклерин гесейик деп тилегеи. О да чачларын гесме къоя ва шо къатынгъа бере. Къыр къатын къызъяшны башын къайнайгьан къазангъа чомуп, оьлтюрюп, к'ьыкъымлардан бири де къалмай къырылып битсин деп кьаргъап гетген дей. Вир нече йыллардан сонг, шо тухум яман аврувгъа тарып, гертилей де, къырылып битген деп айтыла. 1820-нчы йылларда Къазанышда ислам дин гючленмеге башлана, юртда межит де къурула, муталимлер охуйгъан мадрасалар ачыла. Бир нече адам Гьаракан-Сайитни яньнда билим ала. Авуз тарихде айтылагьан кюйде, шо йылларда юртда Суфла Магьаммат деген адам къади болгъан. (Суфла - араб сёзден тёбен деген маънаны бере, бу ерде - тёбенкъазаиышлы Магьаммат). 1820-1929-нчу йылланы ичинде Къазанышны халкъы давсуз яшагъан деп айтмагьа ярай. Юртда кёп санавда темир ишлетегем усталар болгьан, оьгюз арбаланы дёгерчиклерин этеген, чалгьылар, оракълар этеген, гьатда тапанчалар, тюбеклер, хынжаллар этеген усталар да болгьан. Атлагъа югенлер, оьгюзлеге маршавлар этегеп усталар да болгьан. Савлай Дагъыстангъа ва Мычыгьышгьа югенлер этип сата болгьан, Шо йылларда къазанышлы къатынлар думлар, арбабашлар, халилер согьа болгьан. Шолайлыкъда, оланы яшаву байыкъмагьа башлагьан. Темир ишлетеген мечлер, шолай да кёмюр булан темирни иритеген гиччи кёрюклер болгъаны да белгили. Кавказны базарларында Уллу Къазанышда этилинген дав савутлар о заманларда генг кюйде сатыла болгьан. 1829-нчу йыл Къазимагьаммат Дагьыстанны имамы болуп сайлангъанда, ол савлай Дагьыстангъа шариат законну салмагъа гьаракат этген. О девюрдеги белгили алим Гьаракан-Сайит Къази¬магьаммат Россиягьа къаршы туруп ябушагьанына рази болмагъан. Шо саялы да Имамат къурулуп, бир жумадан сонг, оьзюню муаллими Гьаракан-Сайитге къаршылыкъ этмек учун Гьаракангъа асгери булан гирген. Имам Къазимагьаммат гележегин билип, Гьаракан-Сайит къачып яшынгъан. Къазимагьаммат Гьаракан-Сайитни илму китапларын чыгъарып алгьан. Тарихде айтылагьан кюйде, Гьаракан-Сайит ичкини ичмеге ярата болгьан. Шо саялы Шамил де, Къазимагьаммат да бек ачувлана болгъанлар. Къазимагьамматны адамлары Гьаракан-Сайитни тёлелеринден 380 акьчалыкъны къыргьа чыгъарып, тапапча, тюбеклер булан уруп сындырып, ичиндеги чагьырны ерге тёкген. Шо мюгьлетде къаранайлы 18 йыл болагъан улан, Сайитни муталими-мюриди Кьазимагъамматгьа тапанча гёзлеп урмагъа къарагьанда, тапанча атылмагьан. Ону Шамил гёрюп, шо уланны къолун тутуп, тапанчасын чыгьарып алгьан. Шамил шо уланны уруп оьлтюрмеге сюйген, тек, Къазимагьаммат Шамилге багьып: «Къой, йибер, къайда сюйсе де барсые, оьзю янгыз экенни билсин» - деген. Къазимагьаммат да, Шамил де бир керен тюш ашгъа олтургьанда Шамил сёз айтып булай дей: «Халкъ айтагъан тюз экен сен гечелер кёкден уьстюнде ямучу да булан уча деп, сен къачан ер тербенегенни де биле дей. Сагьа гёзленген тапанча да атылмай къалды чы. О заман Къазимагьаммат Шамилден оьзюне гёзлен¬ген шо тапанчаны ала ва чакъмасын чагъып, уьйню пурхасына багъып атыша. Уьй зангырып къала. Сонг ол: «Бу тапанчаны къа-занышльлар этген, ону чакьмасы къатты. О уланны бармагьыны гючю чатмагъан тапанчаны атылтмагьа. Эгер о тапанчаны руслар яда кубачилер этген болгьан эди буса, гьали мен сизин яныгъызда болмажакъ эдим деген. Оьзюшо шавхаллыгъында шариат законну болдурмакъны Къазимагьаммат уллу шавхалгьа билдире. Сонг да, шавхаллыкьда шариат законну болдурса яхшы деп шавхалны к'ьардашы, игит Иразибек де кёп керенлер шавхалгьа тилей, арты къалмагьар болажакъны айта. Тек, шавхал табиь болмагьа сюймей. (Пача гьукуматындан къоркьа болгьан буса ярай дагьы).

Къазимагьамматны мюридлери Уллу Къазанышда шариатны якълап, халкъны арасында англатыв иш юрютме башлай. Къазанышны ругьанилери де бара-бара Къазимагьамматны якълай, шариат закон болгъанны сюе, жамиятны авадан яны да шо ойгъа тюше. 1831-нчи йыл Къазимагьаммат жамиятыны разилиги булап Уллу Къазаиышгъа гире, гиччи шавхал къачып ятыпа. Шо йыл Къазимагьаммат къазанышпылапы топурагьында Агъач-къала бекликни къура. Шо ерлер шавхалныки болмагъан, Къазаныш жамиятныки болгьан. Тюш намаздан coнг, Кьазанышны халкъы гент ягьагъа жыйыла, Къазимагьаммат да, Иразибек де Мюридлери булан о жыйынгъа геле. Онда юртну ругьанилери де бола. Имам Къазимагьаммат халкъны алдына чыгьып булай сёз башлай: «Къазанышлылар, шавхаллар сизин янчып тура, сизин олар адамлагьа гьисап этмей, арив къатынларыгьызны да, къызларыгьызны да гюч булан ала, шариат ёлда юрюмей...». Халкъ шонда бу сёзлеге къулакъасып: «Ёкъ болсун, шавхал!» дсп къычыра. Иразибек дс сёз айта: «Мен шавхалгъа кёп керенлер билдиргенмен шариат ёлдан тайышмагьыз деп. Таман олар сизин намусугьузгъа тийгени. Шариат ёлну олар къабул этмеге сюймей, олай болгъанда биз оланы гюч булан шариатгъа тартарбыз. Биз бу гече уллу шавхалны къаласын ёкъ этмеге герекбиз». «Тюз айтасан, Иразибек. Биз сизин буланбыз!» - деп къычыра халкъ. Шонда юртну къадиси де сёйлей. О да бу ойгъа рази бола. (Авуз тарихде айтылагьап кюйде, шолай да «Ассари Дагъыстаи», «Очерки истории Дагестана» деген китай¬ца язылгьангьа гёре, Къазимагьамматны да, Иразибекни де артыиа 700-ге ювукъ адам тюшген. Олар гече геч вакъти Таргъудагъы шавхалны къаласын яллата. Шавхал рус офицерлеии кёмеклиги булан кьачып къутула).