1831-нчи йылны ахьгрларында къазанышлар Къазимагьамматны кёмеклиги булан Таргьудагъы къаланы яллатгьан сонг, оьч алмагъа къыжыранып турагьаи шавхал пача асгерни кёмеклиги булан Уллу Къазанышгьа чапгьын эте. Асгерни башын майор чындагьы Абдулмуслим-хаН Тарковский тута. Къазаныш юртну аманлыгьын сакьлайгъанлар пача асгер Къазанышгьа чапгьын этежекни алданокъ билген, къатын-къызны, яшланы юртдан чыгьарып, къалын агъачлыкълагъа яшыргъан. Юртдагьы уллулар жыйылып, не этмеге герек деп ойлашгъан. Жагьиллер юртдан алгьа чыгъып, къаршылыкъ этейик дей болгъан. Шолайлыкъда, жамият бир ойгъа гелмей къала ва гьар адам оьзюню абзарын сакъламагьа урунгъан. Уллу адамлар къаршы туруп болмайгьанны билип, жагьиллеге юртдан чыкьмакъны тилеген, тек олар юртдан чыкъмагьан. Шавхалны ва пачаны асгери, башында Абдулмуслим-хан булан, юртгьа гьужум этген, юртну талагъан, хыйлы уьйлени яллатгьан, кёп адамланы тутуп туснакъгьа салгьан, хыйлыланы сюргюн этген. Абдулмуслим-хангъа, Къазанышны уьстюнлю кюйде алгъаны саялы, полковник чын берген. Шавхалны оьчлюгю тайгъынча деп, хыйлы агьлюлер Гьаракангьа ва башгъа тав юртлагьа эаманлыкъгъа гёчюп яшап тургъап. 1836-нчы йыл Абдулмуслим-хан Дагьыстанны уллу шавхалы болуп тюше. О девюрде ону эки уланы болгьан Далгьат ва Шамсутдин деп. Олар башгъа-башгъа къатынлардан тувгъан. Далгьатны анасы - чанка, Шамсутднн буса къазанышлы оьзден къатындан тувгъан. Адамлар айтагьангъа гёре, Далгьат атасы йимик халкъгъа рагьмусу аз адам болгьан. Шамсутдин-хан буса рагьмулу, билимли, яхшы хасиятлы болгьан, яш заманындди башлап шариатгъа къайтгъан. Кьазанышны мадрасасьнда уллу алимлени алдында охугъан. Темир-Хан-Шурада орта светский школаны оьр къыйматлагьа битдирип, сонг асгер билим алагъан ва пача асгерде къуллукъ этген. Далгьат узакъ яшамагьан, 40 йыллыкъ чагъында гечинген деп айтыла. Ону да эки уланы болгьан Жамалутдин ва Магьтибек деп. Абдулмуслим-хан шавхалны эки де уланыны тарбиясы аналарыны тарбиясыны таъсирине тюше. Оланы гележекдеги яшаву мен айтагъан затланы исбат эте. Абдулмуслим-хан шавхал оьзюню къаласын Къазанышны ортасында къура. Яз вакътиде ол Къазанышда яшай болгьан. Шо къалада уллу уланы Далгьат гьакимлик юрютген ва яшагьан.

Абдулмуслим-хан къатьнлагьа ва къызлагъа сютюрлюгю булангьы адам болгъан, шолайлыкъда кёп адамланы намусуна, оьктемлигине тийген. О заманларда жума межитни ювугъунда оьзенге тюшеген ерде ерлешгеп уьйлерде яшайгьан Магьаммат дегем адамны гьайран арив къызы болгьан дей. Ону гьакъында Абдулмуслим-хан эшитип, шо къызны оьзюню янына алып гелигиз деп некерлерине буйрукъ этген. Халкъ юхламагьа ятгьанда ханны нёкерлери Магьамматны абзарына гирип, къызны гюч булан алып гетмеге къарай. Магьамматны дёрт уланы болгъан. Дёртюсю де уянып, нёкерлер булан ябушмагъа башлай. Олар нёкерлени уьчюсюн оьлтюре, къалгъанлары къачып ёкъ бола. Къавгьагьа хоншулары да жыйыла. Магьамматгьа уллулар агьлюсюн де алып агьачлыкъгьа яшын-макъны таклиф эте. Магьаммат дёрт де уланын да, эки де къызын да алып танг къатгьынча къалын агьачлыкъгьа гирип яшына. Бу хабарны эшитген Абдулмуслим-хан шавхал бек ачунлана, Магъамматны тухумундан оьч алмагьа герек деп оьз-оьзюне сёйлей. Эртен ярыкъ билингенде шавхалны адамлары гелип, уьч де нёкерни сюеклерин де алып ва уьйлерине от салып гете. Магьам¬матны уьч де уланы имам Шамилни асгерине кьошула, Магьаммат буса къатыны да, эки къызы да ва 15 йыл болагьан уланы да булан къоз терек талада бир-нече йыллар оьмюр сюре. Бир керен Магьаммат оьзюню къурдашларын гёрейим деп гиччи уланы булан гече геч заман юртгьа геле. Ону гелгенин билип, шоссагьат шавхалгьа тилчилер хабар етишдирелер. Шавхалны нёкерлери Магьаммат ва ону гиччи уланы гирген абзаргъа геле де, тюбеклер булан атышма башлай. Магьаммат да, уланы да уьйлени артындагьы терезеден таба атылып, яр ягьа булан оьзенге тюшелер. Оьзенде де буланы нёкерлер къаршылай. Атышыв башлана. Магьамматны гиччи уланы да атыша. Шо атышывда Магьамматгьа авур яра тийип оьле, уланы Халитге нёкерлер къолгьа гел, биз сени оьлтюрмейбиз деп къычыра. Халит к'ьолгьа бармай, атышывун узата. Халит атышагъанда тийген гюлле бир нёкерни жанын кьыя. Шо мюгьлетде нёкерлер гючлю атышывун башлай, бары да бирге атышып, Халитге авур яра тие ва о да жап бере. Эртенинде Магьамматмы ва уланыны сюеклерин алып, къардашлары Оьркъазанышгъа барагъан ёлну ягъасындагъы гёк отлар деген ерге гёме. Абдулмуслим-хан шавхал оьзюмю къаласын башгьа шавхаллар, бийлер йимик юртну ортасында къурмагъан, Капир-Къумукь-да, ярны уьстюнде кьургъан. Огъар гьайбар къала деп айтыла эди. Шо къаланы уллу беклиги де болгъан. Олай этмекликни биринчи себеби де - имам Шамилни чапгъынларындан сакъланмакъ, оьзю зулму этеген халкъдан къоркъагьанлыкъ. Гьайбар къалада уьстю-тюбю булан эки абзар, 42 уьй, беш къапу болгъам. Къаланы тюбюнде шавхалны сакълайгьан асгер къаравулчуларыны казармалары, гьар тюрлю аранлар, оьзге биналар, кем къадардагьы уьйлер, оланы да эки де ягьагьа чыгьагъан балконлары, кёп санавдагьы канзилери зорба арив накъышлангъан болгьаи. Абдулмуслим шавхал нечакъы арив ва накъыщлангьан къала къурса да, халкъны разилигин ва сюювюм къазанып чы болмагьан. Уллу Къазанышда да ону язлыкъ къаласы болгьан. Онда ону яшларыны кёбюсю яшагъан. Уланы Шамсутдин Абдулмуслим шавхалгьа кёп керенлер айтгъан халкъгьа зулму этмеге ярамайгьанны. Тек, Абдулмуслим-хан шавхал шо гьакъыллы уланына тынгламагъан. Оьзюию оьзтёрече ёлу булап гьакимлигин юрютгеи. О девюрде накъшибанди тарикъатны юрютеген къазанышлы мюридлер юртну халкъыны арасьнда Шамилни ёлун якълап иш гёре. Олар имам Шамилни Имаматындагьы халкълар шариат законлагъа гёре яшайгьанны, олар эркинликге, оьзденликге ее болгьанлыкъны англата, Лап да аслусу - о Имаматда яшайгьан халкъланы къулларын Шамил къуллукъдан азат этгенликни англата. Къазанышны жамиятыны авадан яны Шамилни янына чыкъмагъа гьазирлик даражагъа етише. Юртдагъы къул адамлар къуллукъдан азат болмакъ учун Шамилни къаравуллай,

Шолайлыкъда, 1843-нчю йыл имам Шамил Къазанышгьа гире ва ону елей. Абдулмуслим-хан шавхал къачып, Капир-Къумукъдагьы къаласына къона. Имам Шамил буса Абдулмуслим шавхалны Кьазанышны ортасындагъы язлыкъ къаласында 13 гюн гьакимлик сюре. 14-нчю гюн шавхалны ва пачаны асгерлери дав булан Шамилни юртдан чыгьара. Кьазанышлылар, Шамилни якълагьаны саялы, шавхал оьзлерден оьч алажакъны биле. Мурза ва башгъа мюридлер Шамил булан бирче юртдан чыкъмагьан, оьзлени де, оьз халкъын да якълап, юртну ичинде дав этген. Мурза ва бир-нече оьзге мюридлер дав майданда жан берген. Оьлгенче алдын Мурза яралангъан гьалында уланы Мугьутдинни чакъырып: «Балам, гёрдюнгмю, сизге эркинлик бермеге гелген адамлар оьзлеге гюч болгьанда халкъны кьоюп, ёюлуп гетди. Шо саялы, балам, сагьа айтаман, Россия булан ябушмакъны маьнасы ёкъ. Аллагь бизин талигьибизни Россия булан байлагъангьа ошай. Вере, пача гьукуматгьа къаршы къолунгну гётерме!» — деген. Шолай васият этген Мурза уланы Мугьутдинге. Шогъар гёре буса ярай, Мурзагъа къазанышлылар шагьид Мурза дей болгъан. Имам Шамилни оьзюн де, асгерин де юртдан кьувалагьан сонг, ону якълагъан К'ьазанышлыланы тутуп туснакъгьа салгьан, бирлерин сюргюн этип йыракьлагьа йиберген. Амма 21 йыллыкъ Мугьутдиини аманатгъа алып, он эки йыл ол Темир-Хан-Шурадагъы военный гарнизонда рус тилге охугьан, 12 йыл шо гарнизонда яшагьан. Шондан сонг Мугьутдин-хафиз («хафиз» деп Къуръанны гёнгюнден билегеи адамгъа айтыла) азат этилинген ва анасын да алып Гьаракангъа гёчген. 1851-нчи йылда Мутьутдин-хафиз ата юртуна, Къазанышгьа къайта, тек шавхалны адамлары ону къайтмакълыгьына разисизлигин билдире. Аз заманны ичинде Мугьутдин-гьажи оьзюню юртлуларыны арасьнда оьр даражада абур кьазанмагьа бажара. 1856-нчы йыл - Мугьутдин-хафизни Къазанышны жамияты жума межитни къадиси этип сайлай. Ону къади этип сайлагъанны англагьан шавхалны адамлары къаршы чыгьа, тек жамиятны пикрусу булан рази болмагьа борчлу бола. 1860-нчы йыл Абдулмуслим шавхал оьзюню къаласын Уллу Къазанышда къура ва онда яшай. Шолайлыкъда Уллу Къазаныш шавхалякъны ери болуп токътай. Шо йыл оьрдеги Гунибде яшайгъан халкъны, имам Шамилни якълагьан деп, Гьаркасны уъстюндеги тюз тавгьа гёчюре, шо ер буса къазанышлыланы мюлкго болгъан. 1861-нчи йыл Абдулмуслим шавхал гечине. Шавхал болуп ону уланы Шамсутдин тюше. Пача армияны полковниги Шамсутдин-шавхал Къазаныш жамиятгъа ва шавхаллыкъгьа табиъ болагъан халкъланы арасында бек пагьмулу, инсанлыгъы булангьы, билимли, шариат ёлну якълайгъан адам гьисапда белгили болгьан. Шамсутдин Тарковский 1861-1867-нчи йылларда баш шавхал болуп иш гёрген. Будай тартагъан тирменлер этген, къызыл сы-ныкъ чыгьарагъан гиччирек заводлар къургъан, ёллар, татавуллар ишлетген. Халкъны закон ёлунда юрютмеге кёп къаст этген. Пача гьукуматы 1865-нчи йыл Шамсутдин Тарковскийге генерал-майор чин берген. 1866-нчы йыл Шамсутдин-шавхал, юртну къадиси хафиз Мугъутдин-гьажи булан бирликде, жамиятны кёмеклиги де булан, Къазанышда уллу жума межит къургъан. Арбалар булан оьзен ташны ташып, чырларын таш булан ишлеген, чарлагьына темир тутгьан. (О межитни эшиклерини онг янына булай язылгъаи эди: «Шу межит Мугьутдин-гьажи къадини заманында этилинген». Сол янындагъы эшикде буса: «Жума межитни этмеге харжыны яртысын Шамсутдин шавхал берген» - деп язылгъаи эди). Шамсутдин-шавхал етти йыл шавхаллыкъда тургъан чакъы заманны ичинде Уллу Къазанышда яшагьанын гертилейген оьзге кёп далиллер де бар. Шамсутдин-шавхалны савлугьу бара-бара осаллашма башлай. Ол оьзюню гьакимлигин, чанкалар ва болуп гелеген купецлер пачалыкъны ва халкъыны арасында яшыртгъын иш юрютюп, шариат ёлда юрютмеге къоймайгъанлыкъгъа бек талчыгъа болгьан. 1867-нчи йыл Шамсутдин-шавхал тахдан тюшсюн деп, аслулары Къазанышдан чыкъгьан ва пача асгеринде къуллукъ этеген полковник Темирханов Алибек деген адам Шамсутдинни къаласыны алдында музыкантлагъа похоронный марш сокъдургьан. Шамсутдинни о ишге бек хатири къалгьан. Тек, халкъ ону, Шамсутдинни, якълай болгьан. Шо себеплеге гёре, 1867-нчи йыл Шамсутдин шавхаллыкъны халкъларыны къурултайында оьзю отставкагьа чыгьагъанны адамлагьа билдирген. Халкъ шо ойгъа къаршы болгьан. Буса да, оьзю таймаса ярамайгъанлыкъны халкъгъа тындырыкълы кюйде англатгьан. Шолайлыкъда, Тарковский шавхалланы ахырынчы шавхалы - генерал-майор Шамсутдин-хан гёнгюллю кюйде гьакимлигин кьоя ва шавхаллыкъны пача гьукуматына бере. Минг йыллар булан Дагъыстангъа гьакимлик этген шавхалла¬ны гьакимлик талигьи бите. Шамсутдин шавхал оьзюню малын-матагьын дос къардашына уьлеше, топуракъ мюлкюн буса Къазаныш халкъны пайдасына вакъву этип бере. Ёллар, кёпюрлер этмек учун, ол кёп акъча да берген деп айталар межитни фондуна. Шо якъдан юртну къадиси Мугьутдин-гьажи де асувлу иш этген. (Ге¬нерал-майор Шамсутдин-хан шавхаллыкъны инг де гёрмекли гъакимлерини бириси болуп, халкъны юрегинде ва эсиидс къалгъаи. Тек нетерсен, шолай адамланы аты тарихде негагь да эсгерилмейгенге тамаша боласан). 1867-нчи йыл, Шамсутдин-шавхал гьакимлигин берген сонг, Темир-Хан-Шура округ къурула. Уллу Къазаныш да шо округгъа гире. Белгили экени йимик, 1859-нчу йыл Шамил тюп болгъан сонг, оьрдеги Гуниб деген юртну халкъын Гьаркасны уьстюпе гёчюрген болгьан (Гьаракан ёлну ягьасындагъы тюз тавгьа). Олар да шонда яшавлукъ этип болмай болгьан, кёплери яман аврувлагъа тарып оьлген. Тюз тавдагъы топуракъ да Къазаныш жамиятны топурагъы болгъан. О юртну халкъы 1874-нчю йыл Къазаныш жамиятдан ти-леп, гьалиги Гьаркас бар ерин ала ва онда гёчюп юрт кьура. О юртну уллулары къазанышлылардан гьалиги Гьаркас бар ерни тилемек учун жумагюн жума межитге геле. Жамият оланы тилевюн къабул эте. Гьракас юрт бар ер къазанышлыланы ери болгьан. Бырынгьы заманларда Гьаркас бар ерни ювугьундагьы тавну этегинде болгъан деп тарихде айтыла, Гьаркаслылагьа берген чакъы топуракъны, жамиятны атындан юртну къадиси Мугьутдии-гьажи ва о замннгьы юрту старшинасы берген справка шагьатлыкъ эте. Ондан да тамашасы 1875-ичи йыл язбашда жамиятны къаравуллары биченликлери, тавлардагьы отлавлукъланы тергемек учун Оьгюз тавгьа бара. Къараса, гьалиги Манасаул юрт ерлешген ерде адамлар тёлелер этип яшай. Къаравулчулар оланы тутуп, уьйлеринден чыгьарып, бу ерлер къазанышлыланы ерлери, сиз мунда къайдан гелгенсиз, кимлерсиз дсп сорай. Биз Гьаркасдан гелгенбиз, шу ерлени бизге Эрпелилилер гёрсетген эди деп жавап бере. Эрпелилилер сизге къазанышлылалы ерин берип нечик бола деп, тамаша бола олар, Артындагъы гюнлер жумагюн (онда эрпелилилени вакиллери де чакъырыла) Манасавулда яшайгьан чакъы адамланы яшы-уллусу булан Къазанышгьа геле. Жума намаздан сонг, Къазаныш жамиятдан оьзлени шо ерде яшавлукъ этмеге къоймакъны тилей. Къазанышны жамияты рази бола. Тек, шо ерде яшавлукъ этегемлер Къазаныш жамиятны пайда-сына йылда бир ай гьавайын ишлежекге шарт этиле. (Аллагь берген рагъмулу хасияты булангъы къазанышлылар гьар заманда да башгъа жамиятлагъа яхшылыкъ эгпип яшагъаи. Тезги архивлерде де шопу герпшлейгеи далиллер бар). Темир-Хан-Шура округгъа пачаны генералы ёлбашчылыкъ этме башлагьанда, шо округгъа гиреген юртларда аегер чинлери де булангъы старшиналар болгъан. Старшиналар законлу кюйде чанкалардан бола болгъан. Юртдагьы къадилени де халкъгьа яхшы таъсири болгъан, шариат судланы къадилер юрютюп тургъан. Къазанышда къади болуп тургьан хафиз Мугьутдинтьажини де о девюрде оьр даражада абуру болгьан. Уллу Къазанышда жамият булан чечилеген масьалалар юртну къадиси Мугьутдии-гьажиге сорап, гьакьлашып чечиле болгъан.