Жамалутдин Тарковский | 17:13 |
Къазанышлы наиб Жамалутдин гечингенли 94 йыл болса да, ону эсделиги халкъны эсинден таймагъан ва таймажакъ. Ол яхшы, адилли, ругьмулу, халкъына жаныкъаны булан берилген, халкъгьа языкъсынагьан, таза дини булангьы адам ва гьаким гьисапда халкъны эсинде къалгъан. Жамалутдин Тарковский 1849-нчу йылда тувгъан. Мадрасаны тамамлагъан сонг, Темирханшурадагъы орта светский школаны да битдирип, оьзюне 18 йыл болагьанда, Ставрополь шагьарда оьр военный училищеге тюшюп, ону оьр къыйматлар булан битдире ва хыйлы йыллар военный къуллукъда ишлей. 33 йыллыкъ чагъында ол асгер къуллукъдан майорну чининде оставкагъа чыгьа. Бир девюрде Къазаныш айрыча бийлик болгъан, жамиятны башында да Шамсутдин бий болгъан. Шамсутдин бий гечинген сонг Къазаныш наиблиги къурулгъан. Эсгерилген наибликге 13 юрт таби бола болгъан. 1882-нчи йыл Жамалутдин Тарковский Дагъыстанны губернаторуну буйругъу булан Къазаныш наибликге наиб этилип белгилене. Жамалутдинни яш йыллары Къазанышда оьтген, ону шаршарларында, тап-таза, гюмюш йимик оьзен сувларында киринген. Жамалутдинни яш заманындан берли халкъ булан тыгьыс байлавлугъу болгъан, уллулардан, оланы хабарларындан оьз халкъыны азиз яшавуну гьакъында кёп эшитген ва гёрген. Яшдан берли юреги халкъны яшавун яхшылашдырывгъа бакъдырылгъан Жамалутдин наиб Дагъыстанны халкъы, айрокъда къумукъ халкъ Россиядан айрылмагъа ярамайгъанны бек яхшы англагъан ва шо ойну халкъгьа англатып юрюген. Шо саялы буса ярай, Жамалутдин наибни девюрюнде Дагъыстанны атлы асгеринде юзлер булан къазанышлылар къуллукъ этген. Оланы хыйлылары оьр военный чинлеге ее болгъан. Шо девюрде Россияны армиясында къуллукъ этген къазанышлыланы 12-си полковник чинге ее болгъан. Наиб юртдагъы абурлу, билимли адамлардан ойчухана къургъан. Ол жамиятда этмеге тюшеген уллу ишлени ойчуханада ойлашып эте болгъан. Ону заманында юртну халкъыны яшаву яхшылашсын учун кёп иш этилген, о девюрде юртда светский школа къурулгъан. Ханкёпюр де Жамалутдин наибни талабына гёре этилген. Сонг да, Оьркъазанышгъа барагъан ёлдагъы, Карантайгъа чыгъагъан ердеги таш кёпюрлер де наибни девюрюнде этилген. Ол ёллар къурувгъа кёп агьамият берген. Темирханшурагъа барагъан таш ёлну янгыртып къургъан, огъар халкъны къуршап, чакъа тёкдюрген, сонг Къарабудагъгент наиблик булан аралыкъ болсун учун Камайны, Сапар чапчакъны боюнда Ханёл деген ёл къургъан. Авлакъланы сугъармакъ учун татавуллар да ишлетген. Уллугент татавул Жамалутдин наибни заманында къурулгъан. О татавул тав тюп-ден Атланавулгъа ерли ишленген. Татавулну ишлейгенде, оьзю ёлбашчылыкъ этген. Ойлашып къараса, о тынч иш тюгюл. 20 чакъырым мезгилде къол булан татавул ишлемек. Шо ишни ол юртну халкъы бай болсун, мадарлы яшасын деп этген. Шо татавулдан 700 гектар ердеги сабанлыкълар сугъарылмагъа башлангъан ва гьар гектардан алынагъан тюшюмню къадары артгъан, юртну халкъыны байлыгъы да артмагъа башлагьан. О заманлар болгъунча къазанышлылар гьайванчылыкъ булан машгъул болгъан, ашлыкъны башгъа ерлерден гьайванмалгьа алышдырып юрюген. Наибни девюрюнде бизин юртну халкъыны кёп байлыгъы болагьанлыкъны исбат этеген бир нече далиллер гелтирейик. Пачалыкъ архивни 1913-нчю йылдагъы далиллерине гёре, шо йылларда Къазанышны 98 минг малы, 20 минг къара тувары, йылкъысында 12 минг ат болгъан. Наиб Жамалутдин юртгъа ичеген-сув тартгъан, бир нече ерлеге булакълар чыгъаргъан. Юртну таза сакълавгъа кёп агь амият берген, полукъну орамлагьа тебе этеген адамлагъа къоду сала болгъан ва, оьзюню янына чакъырып, яхшы кюйде айып эте болгъан, дагьы яман ишни этмейген гьалына сала болгъан. Жамалутдин наиб халкъны билим алмагъа, загьматгъа чакъырып тургъан. Шо йылларда пагьмулу къазанышлы уланлагъа Москвадагъы, Санкт-Петербургдагъы оьр охув ожакълагъа тюшмеге кёмек этген, бир нече къазанышлылар шо шагьарларда врачны, инженерии ва муаллимни касбусун алгъан. Жамалутдин наиб бек paгьмулу, илиякълы адам болгъан, тек жамиятгъа зараллы адамланы, гьайванын-малын урлайгъан уручулагъа тийишли такъсырын да эте болгъан. Такъсырлангъан адамланы зиндангъа сала болгъан. Юртну аманлыгъын сакъламакъ учун кёп иш этген. Юртну дёрт де янына, ор къазып, тегенек тутуп, беклик этдирген. Абреклерден юртну къоруп сакъламакъ учун гечелер жагьил эргишилер къаравул эте болгъан. Бир керен, уллу гент татавулну ишлейгенде, наибни нёкерлерини бириси, бир жагьил улан осал ишлей деп багьана этип, ону тёбелеген, башгъа бир мазаллы Арслангьажи деген гиши, бел булан уруп, нёкерни атдан салгъан. Шо заман нёкер халкъдан тартынып, атына да минип, барып наибге арз эте, болгъан ишни айта. Наиб буса нёкерге: "Сен башлап ургъунча огъар арив еёйледингми?" Нёкер: "Ёкъ, сёйлемедим",— дей. "Олай болгъанда, сен айыплысан",— деп, нёкерни сёзюн къыркъып къоя. Бирдагъы бир затны гьакъында. Юртну оьр янында турагъан уьч адам арбаларына Алиталадан агъач юклеп геле болгъан. Алитала бойдагьы агъачлыкълар наибники болгъан. Наибни нёкери, арбаланы алдына чыгъып, арбаланы наибни абзарына гьайдамакъны талап этген. Арбачылар нёкерни талабын гери ургъан. Нёкер арбачылар оьзю айтгъанны этмейгенни билгенде, гетмеге урунгъан вакътиде Умар деген бир арбачы: "Бар, айт шо наибге, ону атасындан къалгъанмы шо агъачлыкълар. Агъач аз боламы биз алгъан учун?"— деген. Нёкер арбачыланы сёзюн наибге тёкмей-чачмай барын да айта. Шо заман наибни къатыны бийке Патимат чыгъып гелип: "Жамалутдин, шо ярахсызланы яхшы кюйде такъсырламагъа герек, гьалигине агъачлыгъыбызны битдирип къояжакъ",— дей. Жамалутдин наиб, Патиматны оьрдеги догъасына чакъырып, тав тюпню, Алитала бойну гёрсетип: "Къатын, шо агъачлыкълар бизге болмаймы, неге талчыгъасан? Къой, сабанчыланы такъсырламайыкъ, олар эркинине яшасын, тарчыкълыкъ олагьа да тарыкълы тюгюл",— деп айтгъан болгъан. Бир керен юртну тёбен янындан таба белинде савутлары да булан 40 йыллыкъ чагъындагъы Юсуп деген бир адам сокъмакъ булан оьрленип гелегенде, огъар багъып гелеген наибни къатыны бийке Патиматны капотуну артындан тутуп гелеген жагьил тиштайпа да бола. Оьрге багъып гелеген Юсуп, шогьар, къатынгишиге ёл бермеге тарыкъманмы дагьы деген ой булан, юрюшюн узатгъан. Оьктемлигинден ярылып оарагъан бийке Патимат да: " Дюр гьали, бу да кимдир магъа ёл бермейген",— деп, ёлун узатгъан. Шолайлыкъда, бийке де, оьзден улан да бир-бирине урунгъан, шо мюгьлетде улан, эс табып, бийкени теберип ёлдан тайдыра, бийке къазаякъланып гете. Бийке бу ишге бек ачувланып, къайтара оьрленип, уьюне гете. О ишни гёрген очарда олтургъан эренлер Юсупгъа: "Гьали сени наиб чакъырып такъсырлар",— дей. "Не этейим дагьы",— дей Юсуп. Ахшам наиб Юсупну оьзюню янына чакъыра. "Гьы, улан, айт гьали, нечик болду сени бийке булангьы къалмагъалынг?"— дей. "Мен энишден оьрленип геле эдим сокъмакъ булан, бийке энишлеп геле эди. Мен юрюшюмню, къатынгиши магъа ёл берир деген ой булан узатдым, экибиз де бир-бирибизге урундукъ, мен ону теберип алдымдан таидырдым, бийке къаза-якъланды",— деи. Наиб: "Дагъыстан адатлагьа гёре де, шариатгьа гёре де, къысгьа аякъланы къатынгиши эргишиге ел бермеге тюшмейми?"— дагьы деген. Герти дагъыстан хасиятлы, шариатны теренден билеген наиб Жамалутдин ол улангъа: "Тюз этгенсен",— деп айтып, уьюне йиберген. Уллугент татавулгъа гьайванлар тюшюп, ону йырып къоя болгъан, о заман эп этип болмай наиб, халкъны жыйып: "Бугюнден сонг эгер татавулгъа саякъ йиберилген бир гьайван тюшсе, шо гьайванны союп, халкъгьа уьлешежекмен",— деп билдирген. Артындагьы гюн эртен оьзюню гьайванлагьа къарайгъан адамына: "Бизин огюзлени, чоргъалагъа гьайдап, татавул ягъагъа чыгъар",— деп буйрукъ этген. Тюшге таба нёкерине:" Татавулгъа тюшген ва татавул ягъадагъы гьайванланы гьайдап гел!" — деген. Олар оьгюзлени гьайдап гелип: "Булар чы, наиб, сени оьгюзлеринг",— деген. Наиб нёкерлерине: "Билемен, дагьы да яхшы, гьали энни шу дёрт де оьгюзню, ишни гьалын айтып союп, халкъгъа уьлешигиз",— деген. Шо гюнден сонг Уллугент татавулну ягъаларына бирев де гьайванларын саякъ йибермейген болгъан. Революциядан алда бизин юрт да Карантай авлакъны биченликлерин сакълап, чалывгъа етишгенде тенг пайлав этип, халкъгъа уьлеше болгъан. Бир-бир тынглавсуз адамлар, ге-челетип гьаиванларын салып, биченликлени ашата болгъан. Айдемир деген адамны не къаравулчулар, не де нёкерлер эбинден гелип болмай, ону гьакъында наибге арз эте. Наиб гече геч вакъти, биченликлени тергемек учун, нёкерлени де алып, Карантайгъа тербене. Къараса, Къараман къолну этегинде Айдемир ятып юхлай, оьгюзлери денгиз йимик елпилленип турагъан биченде отлап тура. Наиб, яман ачувланып, ону аягъына тюртюп уята ва яман айып да этип, нёкерлерине: "Айдемирни оьгюзлерин Камай авлакъгъа гьайдагъыз!"— деп буюра. Оьгюзлени Камайгъа гьайдап гелип, наиб Айдемирге: "Гёремисен шу ерни, шунда бизин жамиятны гьайванлары отлай, мунда сени оьгюзлеринг де отласын, мунда гьайванлар тоярдай от бар. Айдемир, сен биченликлени таптатып, савлай жамиятгъа зарал этесен. Сен бил, эгер жамиятгъа дагьы зараллы иш этсенг, мен сени оьгюзлерингни сойдуруп, халкъгьа уьлешдирежекмен",— деген.Айдемир этген ишине бек уялып: "Шу ишни жамиятгъа билдирмегиз ярай буса",— деп, наибге тилеген ва дагьы шолай зараллы ишни этмежекге сёз берген. Жамалутдин наиб герти иманы булангьы адам болгъан. Ол оьзюню гьакимлик заманында шариатны герти кюйде юрютмеге гьаракат этген. Бир заманда да жумадан къалмагъан деп айталар, жума намазгъа юрюп бара болгъан. Огъар: "Жумагъа пайтон булан неге бармайсан?"— деп сорагьанда, ол: "Юрюп барсам, кёп зувап бола",— деп жавап берген. Шариатгьа гёре, ол оьзюню байлыгъындан секет чыгъарып, кёп садагьа эте болгъан. Жамалутдин наибни аталарындан къалгъан кёп байлыгъы болгъан. Сапарали къотан, Алмалы, Темиркъую бойлар, Къараман, Чуруарча, Къангьалы къотанлар наибни мюлкю болгъан. Ону 30 мингге ювукъ къою, 1200 къара тувары, 1500 те ювукъ ат тайпасы болгъан. Жамалутдин наиб гьар йыл пачаны асгерине 200-ге ювукъ ат бере болгъан, ону юк тартагьан , яхшы чабагьан жынслы атлары болгъан. Ону зукъари къардашлары Атлы, Къакъий, Мутагьир де бай адамлар болгъан. Зукъари къардашы Атлы наибни хозяйствосун юрютеген управляющийи болгъан. О девюрде жандармерия Къазанышны топуракъларын башгъалагъа бермеге къарагъан, тек Жамалутдин наиб оьзюню топурагъына биревню де сугъулмагъа къоймагъан. Жамалутдин наиб халкъны арасында артыкъ абуру барлыгъы юртдагъы ва Къумукъ тюздеги башгъа байланы кепине гелмей болгъан. Ону гюллеп, огъар къую къазмагъа айлангъанлар. Тынышсыз, гьаракатчы Жамалутдинни юреги аврумагьа башлагъан. Ол 1906-нчы йыл Кисловодск курортгъа бара ва онда авур аврув тийип гечине. Жамалутдин наибни гёмегенде, Къазаныш жамият бары да чыкъгъан болгъан ва айлана юртланы адамлары да гелген. Дагъыстанны белгили адамлары да болгъан. Уллулар айтагъангьа гёре, шо гюнлер Къазанышны орамларында эп этип юрюп болмас даражада халкъ жыйылгъан болгъан. Наиб гечингенли арадан 94 йыл гетсе де, гьали негер буса да бир ишге кёп халкъ жыйылса: "Наиб оьлгендей кёп халкъ бар хари",—дейлер. Жамалутдин 24 йылны узагъында наиблик юрютген, Тёбенкъазанышны халкъы ва ону наиблигине таби болагъан шо девюргю халкълар огъар разилигин билдирген. Яхшы гьакимни аты унутулмай, ол халкъны яшаву яхшы болагъан даражада гьакимчи-лик этген. Жамалутдин наибни атын бары да халкъ "Яхшы адам" деп эсгерип гелген. Жамалутдин наибни девюрюнде Къазаныш жамият савлай Дагьыстанда абурлу юртланы бириси болгъан. О йылларда юртну байлыгъы да, къылыкъ якъдан, билим якъдан халкъны оьсювю де оьрге гётерилген. Жамалутдин наиб инг де таза къылыкълы, рагьмулу, билимли, оьзюню халкъына жаны авруйгъан гьаким болгъан. Ол тав халкъны арасында да абурлу болгъан. Жамалутдин гечинген сонг, наибликни ондан къалгъан къатын бийке Патимат юрютюп тургъан. Газета "Ёлдаш" . 12.январь 2001 год | |
| Просмотров: 1561 | Добавил: kazanise | Рейтинг: 0.0/0 | | |
| Всего комментариев: 3 | ||||
| ||||
