Махачкала: ИД «Эпоха», 2013. - 480 с.: ил.

Об известном ученом-арабисте Абусупьяне-эфенди.

© М. Минатуллаев, 2013

© Издательский дом «Эпоха», 2013

Магьаматшапи деген –
Миллетини уланы,
Умметине багъышлап,
Язгъан-тизген буланы.

Башда илму кёкде гюн йимик

Абусупиян миллетини гележеги гьакъда теренден ойлашагъан шаир, алим, терен ойчу ва машгъур ярыкъландырывчу болгъанлыгъы бизге аян. Ол халкъгъа илмуну хадирин билдирмеге, ону дюньягъа, яшавгъа тюз гёзден къаратмагъа бары гючюн, пагьмусун бакъдыргъан. Бу гьаракатында ол кёп четимликлеге, къаршылыкъ этивлеге ёлукъгъан.

Ону девюрюнде къазанышлыланы арасында бусурман илмуну охуп, къади деген оьр атгъа ес болгъанлар хыйлы болгъан. Бырынгъы йырда:

«Къазаныш уллу шагьар,
Къадиси кёп къартындан», -

деп айтылгъанлыкъ да шогъар шагьатлыкъ эте. Ахыратны илмусундан къайры илмуну охумагъан, дюнья илмуланы юреги къабул гёрмейген бир-бир къадилер дин илмуланы да, дюнья илмуланы да бир йимик теренден билеген Абусупиянны яхшы англап битмейлер.

Шолай къадилени бириси:

– Абусупиян, сен билимли, гьакъыллы адамсан, тек яшлар дюнья илмуланы да охумагъа герек дегенингни арив гёрмеймен. Бу уьч гюнлюк пана дюньяда яшамакъ учун илму негер тарыкъдыр? – дей.

– Тарыкъ, дин къардашым, тарыкъ. Гел сабурлукъ булан яхшы ойлашып къарайыкъ. Дюнья илмуланы уьйренген халкъланы, мисал учун, ингилислени яшаву кёп алда, яшав даражасы кёп оьрде, демек, олар бек тынч ва бай яшайлар. Неге? Неге тюгюл де олар дюнья илмуланы охуп, оланы кёмеклиги булан, оьзлюгюнден юрюйген, масала, отну гючю, пусну гючю булан юрюйген машинлени яратгъанлар. Бизде минг гиши, минг ат этеген ишни, онда шо машинлер булан бирев оюнгъа йимик этип къоя. Уьч гюнлюк дюньяда да адамшавлу яшаса яхшы тюгюлмю? Сонг да, дюнья илмулардан магьрюм къалгъан, авамлыкъда къалгъан миллетлер янчыла, зулмулана. Кавказны халкъларыны, ону ичинде Дагъыстанны халкъларыны дюнья илмулардан шолай пайы болгъан буса, масала орусланыки йимик тобу-топханасы ва олай башгъа савутлары болгъан буса, Аресейни – Николай пачаны зулмусуну тюбюнде янчылмай, эркинликде, оьз ихтиярында яшар эди.

– Абусупиян, айып этсенг де, сен айтагъан затлар мени башыма гирмей.

– Сен чи дагъы, достум, гийирмеге сюймейсен. Сокъур тутса йибермес деп шо биргине-бир ахыратны илмусун тутгъансан, шу мен айтагъан затлагъа агьамият берип, англамагъа къарамайсан.

– Къарама хыялым да ёкъ. Сонг да, Абусупиян, сен къатын-къызгъа охумагъа, билимли болмагъа герек дейсен. Шо оюнгну лабокъ да эрши гёремен. Эсинге гелсе де, шону нечик айтмагъа боласан? Эретургъанда этегингден гьакъылы тюшюп къалагъан чюпюрек башлагъа негер тарыкъдыр билим?! Эрине де гьалал къуллукъ этип, арив яшларын да сакълап, шоланы да тарбиялап турса, таманлыкъ этмейми шо къысгъа бутлагъа?!

– Этмей, къурдашым. Воллагь-биллагь этмей. Бир ойлашып къара оьзюнг, яшларын да билимли тиштайпа яхшы тарбияламасмы? Шо уьй-эшикни де шолай тиштайпа адам сукъланардай арив юрютмесми? Шо мен сизге айтып гетген гюнбатыш уьлкелени халкълары мактаплар да ачып, къатын-къызгъа шо мен айтагъан кюйде билим берелер, шо саялы да олар гьар якъдан бажарывлу, гьатта эренлени яннавурун тутуп, шо машинлени ишлетелер. Бизде буса, дагъы несин айтайым, бичип тигип билеген тиштайпа юзден бир ёкъ.

– Абусупиян, бу ялгъан дюньяны гьайын этмеге герек тюгюл. О бириси дюньяны-герти дюньяны гьакъында ойлашма тарыкъ.

– Озокъда, къардашым, биз яратгъаныбызгъа мутиъ болмагъа, ол герсётген ёлдан юрюмеге герекбиз. Тек бу дюньядагъы заманыбызны да халкъгъа, элге пайдалы оьтгермек учун дюнья илмулагъа да тюшюнме герекбиз. Бирдагъы айтаман, достум, дюнья илмулардан пайсыз къалгъан авам халкъ башгъа халкъланы тюбюнде янчылып, ватансыз къалагъанын ва бир гюн тили-неси булан ер юзюнден тас болагъанны унутмагъа ярамай. Биз гележек наслуларыбызны гьайын этмеге герекбиз. Олагъа илмулу-билимли, оьр даражалы халкъланы артындан етеген ёлну гёрсетмеге герекбиз. Башда илму кёкде гюн йимикдир, – деп битдирген Абусупиян оьзюню сёзюн.

Къайырмас

Абусупиян, эки де башы китаплардан толгъан хуржунну инбашына артып, Жюнгютейге барагъанда, Бугленден оьтген сонг, арбачыдан къайры уьстюнде бирдагъы бирев олтургъан эки ат егилген атарба артындан ете. Югю булан яяв барагъан адамны къоюп гетме намусу къабул этмей, олар арбагъа Абусупиянны да алалар.

Арбачы, арбасына минген тёбенкъазанышлы экенни билгенде:

– Сизин юртда Абусупиян деп китаплар язагъан алим адам бар дей. Ону таныйсыздыр? – дей.

– Таныйман, – дей Абусупиян да.

– Тек ол оьзю бек йымышакъ сёйлейген, бек юваш, кукайсув гиши дейлер. Дюрмю? – деп узата арбачы сёзюн.

Бу гезик арбадагъы биревюсю гиши замп деп алып:

– Пагьмулу гиши рагьмулу, юваш, илиякълы, исси, адамгъа жанын берип къойма да къабул бола. Шо саялы кёплер олай гишини тюз англап битмейлер. Ону йымышакълыгъын, исси сёйлейгенлигин кукайлыкъгъа гьисаплап къоялар. Воллагь, мен билсем чи ол сен айтагъан кюйде гиши тюгюл. Дюр буса, Темир-Хан-Шурада гьали-гьалилерде болгъан жыйында савлай Дагъыстанны башы болма сюеген гьоцоцлу Нажмутдинни эки сёз булан пысдырмас эди. Ери гелгенде, сюе бусанг, ташдай къатып, эргиши сёзюн айтып болагъан, тюзлюк-гертилик учун, халкъ учун жанын берме де къабул адам, – дей.

Шолай, ондан-мундан сёйлей туруп, арба Жюнгютейге етип, булар очарда гюп болуп токътагъан эренлеге салам бергенде: Хошгелдинг, Абусупиян! Хошгелдинг, Абусупиян! – болуп гетген. Арбачы шонда, Абусупиянны танып, эпсиз илыгъып: – Я, сиз оьзюгюз болгъан экенсиз Абусупиян. Башында айтгъан бусагъыз ярамаймы эди? – дей бети бишген мишикдей болуп.

Къайырмас, инивюм, талчыкъма. Айтгъан бусам, гемеге де минип, гемечи булан дав этеген кюй болар эди, – деп жаваплангъан Абусупиян.

Гетип къал, амалсыз

Абусупиян апендиден дарс алмагъа гелип, Къазанышда биз бир нече паравуллу яш бар эдик. Бир гюн ол ёкъда, биз гьаясызлыкъ этип, бир мишикни къуйругъуна чакъалары булангы темир къутукъну тагъып йиберип, жанны негъакъ къыйнагъан эдик. Къачгъан сайын онда-мунда урунуп, къутукъну зангырагъан тавушундан эпсиз къоркъуп, ари-бери къача туруп тазза гьалсыз болуп, ахырда бир ягъына багъып ёкъ болуп гетген эди. Сонг о мишикге не болду буса да билмедик, ол шо арагъа дагъы гелип гёрюнмеди.

Арадан кёп гюнлер оьтюп, Абусупиян апенди бизге дарс берип турагъанда, къырыйы бираз ачылып турагъан эшикден бир башгъа мишик астаракъ гирип гелип, бир мююшде чёнчюп токътады. Абусупиян апенди мишикге тергевлю къарап турду, сонг:

– Астаракъ гетип къал шундан, амалсыз. Гьалигине паравуллу яшлар къуйругъунга къутукъ тагъып бакъдырар, – деди.

Тамаша болуп, биз бир-бирибизге къарадыкъ, неге тюгюл о ишни Абусупиян апенди билмей деп сююнюп тура эдик. Билсе де, бир зат да билмейген гиши болуп туруп, ораву гелгенде шолай айтып, бизин уялтгъан эди.

Утдурдум

Очарда ондан-мундан лакъыр юрюлюп турагъанда Абусупиянны аты чыгъа. Адамлар биринден-бири алып, ону билимини теренлигин, пагьмулулугъун, сабурлугъун-саламатлыгъын айтып йиберелер.

Ажайып тизив къылыкълары, асил хасиятлары булангъы, пайхаммар йимик таза, гьалал адам. Гиши булан, гюн йимик иржайып, илиякълы, исси тюгюл сёлемес. Оьзюне гишини мукънатисдей тартып къоягъан, оьтесиз таъли тили бар. Инсангъа-жангъа, тереклеге, гьасили, негер де жаны авруйгъан адам. Оьзюню айыбындан хомурсгъаны да оьлтюрмежек! – дей бириси.

– Воллагь, асил адам! Ону сабурлугъун-саламатлыгъын айтып битдирме де къыйын. Ким не этсе де, не айтса да къарсаламас, ачувланмас, авзундан билип-билмей гьеч аччы сёз чыгъармас, – дей башгъасы.

– Тавларда да, ташларда да ёкъдур дагъы артыкъ сабурлукъ ва чыдамлыкъ, – дей бирдагъысы.

Очардагъыланы арасындан бир хырчасы, кёп эришме сюегени:

– Макътап, кёкге чююп йибермегиз гьали! Шонча да сиз айтагъан кюйде болмагъа бир де амал ёкъ. Темир-таш болуп къалмагъандыр, ол да бизин йимик инсан чы. Мен шону ачувландырма да не билейим, воллагь, шайтанлы этип, оьр-оьрге атылтма да боламан, – дей.

Хырчагъа кёплер къаршы чыгъа.

– Къайдагъы затдыр! Болмажакъсан. Сен гьали де Абусупиянны танымайсан! – дей олар.

– Болма да алай боларман, бир къарап туругъуз гьали! – деп, ол Абусупиянланы къапусуна багъып тербене.

Тёбен Къазанышны жамияты Абусупиянгъа топуракъларын сугъарагъан сув гезикни юрютмекни тилеген болгъан. Шону багьана этип, хырча бир гьилла ойлаша. Абусупиянны уьюнден чыгъарып:

– Бизин сув гезигибиз къачан ете? Билип гел деп атам йиберген эди, – дей ол.

– Яхшы этгенсен, къулум, гелип. Буссагьат айтарман, – деп Абусупиян уьйге гирип, тептерин алып чыгъып, ондагъы сиягьгъа¹⁾ къарап, оланы гезигин айтып бере.

Аз заман гетип, хырча дагъы да Абусупиянгъа бара:

– Сув гезигибизни унутуп къалдым, бирдагъы айтсана, – дей.

Абусупиян бирден-эки де болмай, юваш кюйде:

– Вёре, къыйналма, балам. Инсан шолай зат, унутуп къоймагъа бола. Буссагьат, – деп, алдын йимик уьйге гирип, сиягьны алып чыгъып, къайтара оланы гезигин айта. Сонг:

– Токъта гьали, дагъы да эсингден чыгъып къалса ким биле, язып берип де къояйым, – деп, къолуна гезиги язылгъан кагъызны тутдура.

Арадан бираз заман оьтюп, шо хырча Абусупиянны абзарына уьчюнчюлей геле. Къычырып уьйден чыгъарып:

– Шо сен берген кагъыз гесек кисемден тюшюп къалгъан. Атам урушуп бакъдыргъан бирдагъы, – дей.

– Нете о тарыкъсыз зат саялы урушуп. Вёре, кепингни бузма, буссагьат, – деп, Абусупиян языв этеген уьюне гирип гете.

Янгыдан кагъызгъа язып чыгъып:

– Ма, балам! Тас этип къойсанг, бирдагъы гелерсен. Вёре, атанг талчыкъмасын, – дей шо гьамангъы саламат кюю булан.

Сонг хырча тувра очаргъа барып:

– Утдурдум! Сиз айтагъангъа мюкюрмен! Воллагь, сиз айтагъандан да артыкъ экен! Не ажайып асил адамдыр! Дюньяда гьеч вали адам бар буса, Абусупиян болмагъа герек. Абусупиян! Бизин Абусупиян!!! Менден, мендей къыйывсузлардан башлап, гьар бир адамда шолай сабурлукъ, чыдамлыкъ болмагъан сонг хайыр ёкъ эди. Бугюнден сонг, Абусупияндан уьлгю алып, эришме сюеген хырча хасиятымны ташлама къасткъылажакъгъа сизге сёз беремен! – деп ант этген.

www.kumukia.ru