Белгили алимибиз, Дагьы станны илму центрыны тарих, археология, этно­рафия институтуну старший илму къуллукъчусу Гьасан  Магьамматрасулович Оразаев   илмугъа, маданиятыбызгъа кёп уллу къошум этген десек, къопдурув болмас. Ону дагъы бир илму ишин къошмасакь да, Абусупиян Акаевни «Пайхаммарны ёлу булан» деген китапларын чыгьаргьанлыкъ да бир уллу хазна. Гьали-гьалилерде ол «Пайхаммарны ёлу булан» деген Абусупиян Акаевни уьчюнчю китабын чыгъарды. Шо гьакъда да ва оьзге  масъалалагъа да байлавлу «Елдашны» жамият бёлюгюню  редактору Паху Гьайбуллаева  Гьасан  Оразаев  булан ёлугъуп баянлыкъ алгъан.

-    Гьасан   Магьамматрасулович, сизге Абусупиян Акаевни яратывчулугъу айрокъда бек таъсир этгени сезиле. Тюзю, ону яратывчулугъу тергевюн тартмайгъан бирев де ёкъдур.

Гертиси, Абусупиян магъа яш чагьымдан тутуп таъсир этген. Мени атам уста гиши эди. Ол янгыз шо уста иши булан доланып турагъан кюйде, яхшы дикциясы булангьы къурдашларын чакъырып, Абусу­пиянны, Шихаммат къадини ва оьзгелени эсги китапларын къычыртып охутуп тура эди. Шо заман къадини даражасына ерли охугьан Жамав деген бек бил имли гиши бар эди. Мисал учун, Абусупиян язгъан «Дагьир - Зугьраны», «Юсуп булан Зулейханы», «150 суалны», Шихаммат къади язгъан мавлетин, Гьюсейинни хабарын, экиси де язгъан пайхаммарланы таварихлерин Жамав къычырып охуй эди. Сонг мен огъар дамагьланып, арапча уьйретсегиз ярамаймы деп тиледим. Ол къасткъылып уьйретди. Атабызны кёп алдынгьы эсги китаплары бар эди. Шо заман оланы ажам, арап язывлардан кирилицагьа айландырып охума, таржума этме башладым. Шо китапланы арасынд  сакълангъан Абусупиянны асарларын охуп иштагьландым, олар мени кепиме гелди.

-    Абусупиянны яратывчулугьунда сизин айрокьда бек иштагьландыргъан не болду?

-    Не болагьандыр, «150 суалны» бирдагьы керен охуп къарагъанда, ондагъы гьикматгъа тамаша боласан. Маликаны соравлагьа береген жаваплары гьайран эте. Сонг да, «Юсуп булан Зулейханы» къычырып охусанг, шо сени дагъыдан да бек тергевюнгню тарта. Шондан къайры да, ону къапияларына, Абусупиянны арив чебер язгъан кююне тамаша болмай боламысан. Озокъда, ол тюрк, татар тиллерде язылгьанларын да къоллагьан. Сонг ол тап-таза къумукъ тилде де язгъан, ону оьтесиз бек биле болгъан.

Мен университетге тюшгенде де, Абусупиян мени гьызарлап турагъан йимик бир де юрегимден таймады. Оьр охув ожакъда да ону асарларын гёчюрегенимни давам эте эдим. Сонг таржума этгенлеримни уьйде тёбе этип къоймай, пайдалы асарланы халкъгъа да етишдирме герек эди деп ойлашдым. Шо заман оьзюмню харжыма Буйнакскидеги типофафияда Абусупиян язгъан асарланы тёшеп, «Къылыкъ китап» деген ат булан чыгъардым.

Сонг да, университетни битдирип, о замашъы СССР-ни Илмулар академиясыны Дагьыстандагъы филиалыны Гюнтувушну уьйренеген бёлюгюне тюшдюм. Шонда бизде ишлейген къуллукъчулар халкъдан жыйгъан бырынгъы, багьасы ёкъ къолъ- язмалар, китаплар топланып бар. Совет Союзну заманында шолай китапланы охума да къоймай эди чи. Гьали шоланы ахтарып ишлейбиз. Шонда ишлейгенде, Абусупиян­ны асарларын барын да жыйып, бир китап этип чыгьарма яхшы деп ойлашдым. Шо вакътилер мени мурадымны билегенде йимик, Бадрутдин Абусупиянны китабын чыгьармакьны таклиф этди. 1992-нчи йылда шолайлыкъда «Пайхаммарны ёлу булан» деген Абусупиянны биринчи китабын чыгъардыкъ.

-А. Акаевни яратывчулугьунда дин­ни, Пайхаммарыбызны яшаву гьакъда язылгъан асарлар аслу ер тута. «Пайхам­марны ёлу булан» деп ат салгъаныгьыз да шо саялымм яда башгъа себеп бармы?

-     Абусупиянны асарларын жыйып онгарып, Бадрутдинге тапшурдум. Ол китап булан таныш болгъан сонг, «Пайхаммарны ёлу булан» деген атны къойсакъ нечик болур деп, мени булан гьакълашды. Мен де арив гёрюп, къабул этдим. Неге тюгюл, Абусупиян, динде айтылагъан кюйде, тазалыкъда, Пайхаммарны ёлу булан юрюген адам. Шу биринчи китап 3 минг экземпляр болуп чыкъгъан эди, гьали буссагьатда да ону ахтарагьанлар бар.

1997-нчи йылда Бадрутдинни кёмеги бу­лан экинчи китапны чыгъармагъа болдукъ.

-    Абусупиянны китапларыны уьстюнде ишлемеге, ону асарларын жыймагъа яманокь тынч иш болмагьандыр?

-   Гергиден де, Абусупиянны асарларын жыймагъа тынч тюгюл эди. Неге тюгюл, ону ажам язывда чыкъгъан эсги китаплары бир ерге жыйылмагъан. Оланы гьар ерден излеп тапмагъа тюшдю. Мисал учун, хыйлы китаплары Москвадагьы, сонг да Санкт-Петербургдагъы халкъ юрюйген  китапханаларда табылды. Неге тюгюл, о заман китапланы чыгьаргъан  типографияны еси Мавраев законгъа гёре оланы 1-2 экземплярларын гьар ерлердеги китапханалагьа бакъдырмагъа борчлу болгъан. Насипге, олар тап-таза кюйде шо китапханаларда сакълангъан. Тек инкъылапны заманында, совет гьукумат къурулгъанда, чыкъгъанлары китапханаларда табылмады. Оланы бир тайпалары халкъны арасында сакъланып къалгъан.

Институтда ишлейген заманда гьар йыл илму экспедициялагьа бара эдим. Озокъда, айрокьда Абусупиянгьа агьамият берип, халкъдан ону китапларын, суратларын ахтарып, бирлерини копияларын чыгьарып ала эдим. Шолай уьчюнчю тому да жыйылып гьазирленди. Шону ичине гирген Абусупиянны яратгъанлары къайдан алынгъанын да язып гёрсетгенмен. Сонг да, адамлар гёнгюнден билеген, эсинде къалгъан шиърулары бар. Мисал учун, Тёбен Къазанышда Магьаммат Пайзуллаев деп гьюрметли молла бар. Ол гьар заман мавлетлерде, зикруларда Абусупиянны йыры деп айта бола эди. Бир пон мен огьар Абусупиянны динге багъышлангъан шо тюрклерин айтдырып, язып алдым.

-    1997-нчи йылдан бугюнлеге ерли арадан шайлы заман гетген. Шонча за­ман уьчюнчю китапны уьстюнде ишлеме тюшдюмю яда башгьа себеплер болуп узакъландымы?

-    Биринчилей, ону дагьы да китабын чыгъармагъа кёп заман таклиф болмай турду. Болгьандокъ, шоссагьат артгъа салмайлы, ону уьстюнде ишлеме башладым. Экинчилей, тюзю, шо йылланы ичинде кепсиз болуп, ону гьайын этме кююм ёкъ эди. Уьчюнчюлей де, ону асарларын, китапларын гьар ерлерден жыйма тарыкъ эди. Олай ишге де кёп заман тарыкъ бола чы. Сонг, къарайман, ону дагьы да асарлары арагъа чыгьып геле. Оланы бирлери табылгъан, башгьаларын излеме, ахтарма, тапма тарыкъ. Эгер артда чыкъгъан уьчюнчю китабыны гьакъында айтсам, ону ичинде кёп къужурлу асарлар бар.

Гертиси, шо уьчюнчю китапдагъы  устазлар, шайыхлар нечик адамлар болма герекни гьакьында Абусупиян язгъан макьала магъа да бек таъсир этди. Нечик-мечик адам да устаз, шайых болуп бол май. Олар бек таза, гьалал адамлар болма герек. Гьали бизде олай устазлар бармы экен?

-     Шону шулай яны бар. Шу уьчюнчю китапда силсила деген сёз бар. Биринчилей шолай силсиланы Абусупиян этген. Олай деген недир? Абусупиян оьзю сав заманда шайыхлар деп бары да халкъны къошуп къоймай, къайсы дюр, къайсылар тюгюлню мекенли кюйде ахтарып, кимден кимге устазлыкъ гелгенни силсиласын (шынжырын) этип гёрсетген. Мисал учун, чиркейли Сайит апендиге пелен шайыхлардан гелген устазлыкъ деп гьалигилер этген силсила бар. Абусупиянны силсиласында буса шо шайыхланы аты-чуву да ёкъ. Абусупиян шайыхлар, устазлар ким экенни бек яхшы биле болгьан. Олар устазлар болгьан буса, эсгережек эди. Гьалигилер оьзлер ойлашып, пелен адам шайых деп чыгьара буса ярай.

-      Шогъар мен де инанаман. Неге тюгюл, Абусупиян о заманлар герти устазланы къызыл алтын чакъы да табып болмайсан деп эсгере. Шо заманларда да олай болгьан сонг, гьали оланы дагъокьда табып болмайдыр.

Алдагьы йыл мен Эндирейге баргъан эдим. Онда бир мен шайыхман дейген тавлу гиши бар эди. Ол магъа бир уллу силсиланы гёрсетди. Мен ону суратын чыгъарып алдым. Уьйге гелгенде тергев этип къарайман, оланы арасында имам Шамил де бар. Шамил шайых болмагъан чы. Неге оланы арасына ону да къошгъаны англашылмай. Гьар кимни къошуп къойма тюшмей чи. Абусупиян йимик элекден чыгъарып, тазалап къошма тарыкъ. Бу уьчюнчю китапда Абусупиян этген шайыхланы силсиласын бергенмен. Онда Накъшбандия, Къадирия тарикъатлар бар. Оланы экисини де арасында Абусупиян оьзюню атын язып гёрсетген. Тек олагъа оьзюн къошмагъан. Ол шону булан шайыхлагъа этеген гьюрметин гёрсетген. Абусупиян бек таза, саламат адам болгъан. Тергев этип къарасагъыз, гьар китабыны артында шуну язгъан бек тарыкъсыз адамман деп яза.

-    Абусупиянны китапларын орус тилде де чыгьарса, ону дагъыдан да бек пайдасы артыкь тиежек эди.

-    Ону 120 йыллыгъына шиъруларын, макъалаларын гёчюрюп, дагьы да оьзге документлени де къошуп, орус тилде чыгъаргъан эдим. Гьали мен орус тилде ону гелеген йыл болагьан 140 йыллыгъына китап онгарып тураман. Озокъда, о замангъа спонсор табылса чыгъаражакъ эдим. Тюзю, оьзге миллетлени вакиллери де Абусупиянны китапларын къумукъ тилде чыгъарагъанынг яхшы, тек биз барыбыз да англайгъан кюйде, орусча печат этсе ярамаймы деп тилейлер. Неге тюпол, 100 йыл алъякъны да, гьалиги заман булан тенглешдиргенде, динни юрютеген кююню башгьалыкълары бар. Абусупиян динни нечик таза кюйде юрютме герекни гьакъында айта. Эгер де гьалигилер адатланып гелген динни юрютеген кьайдасын билме сюе буса, Абусупиянны китапларын охуп чыкъма тарыкъ.

-   Озокъда, ол язагъан кюйде, тийишли кьайдада динге кьуллукь этегенлер нагагь да ёкьдур. Сиз оьзюгюз де эслегенлеригиз бардыр?

-Айрокьда, гьалиги вагьгьабы тайпалар ислам динни алышдырып, башгьа кюйде юрютелер. Мисал учун, шайыхлардан, устазлардан къуллукъ алма ярамай дей. Олай да, уллу гечелер оьлгенлени уьстюне, къабурлагъа чыгъагъанлыкъны гери уралар. Арадан гетген оьзлени наслусуна, дос-къардашына абур этме сюймейлер. Кёп эдепсизликлеге ёл бериле. Гьалиги жагьиллер буса герти динни гьакъында билмей, оланы кёплери межитлеге де юрюмей. Интернетни таъсири булан вагьгьабыланы тору на тюшюп къалалар, олагьа алданалар.

-   Шону учун да, Абусупиянны китап­ларын орус тилде чыгьармакьны бек уллу маънасы бардыр.

-       Озокъда бар. Булай янын эсгерейим. Абусупиянны китапларын чыгъар деп магьа тапшурув берген гиши ёкъ. Оьзюм кёп сююп, гёнгюллю кюйде чыгъаргъанман. Озокъда, оланы орусча чыгъарса яхшы болажакъ эди. Тек шоланы таржума этмеге герек. Огъар да хыйлы заман тарыгъы англашыла. Дагьы да биревлер къошулуп ишлемеге ярар эди. Эгер ону китапларын орусча чыгъарып, оьзге миллетлени ара­сында яйса, башгъаланы да Абусупиянгъа бакъгъан янашыву алышынажакъ эди. Ону китабын гьазир этген учун да болмай, басмаханагьа тёлемек учун харж да тарыкъ.

-     Абусупиянны сизге кёмек этип болагъан, якълайгьан тайпа-тухуму ёкьму? Бир вакьти дос-кьардашы бар деген хабар бар эди.

-     Ёкъ деп айтмагьа ярай. Мисал гелтирейим. Эки-уьч йыл алъякъда Буйнакск район газетде булар Абусупиянны тайпа- тухуму деп 40-50, дагъы да артыкъ болгъан буса ярай, адамны суратлары берилген эди. Мен оланы гёрюп, тамаша болуп къалдым. Неге тюгюл, Абусупиянны китапларын чыгъарып турагьаным нечакъы заман болуп тура. Эгер ону ончакъы дос-къардашы бар буса, биревю сама гелип, не яхшы иш этгенсен, баракалла деп сама айтмаймы? Нечик кёмек этме бола экен деп ахтарып къарамаймы дагъы? Тюзю, тезде ону гиччи уланы Магьмут сизге баракалла деп айтып гетген эди. Ондан сонг дагьы биревю айланып яныма гелмеди. Балики, огъар да себеплер болгъандыр. Неге тюпол, Абусупиянны тутуп гетген заманда ону дос-кьардашын да гьызарлап тургъан чы.

-     Гьасан Магьамматрасулович, шо сюргюнню заманында айрокъда бизин къумукълар къыйынлыкьлагъа тюшген. Шо замангъы сюргюнню кьурбанлары болгъан. Айтагъаным, адабиятыбызгъа, маданиятыбызгъа бек заралы тийген. Сиз ойлашагъан кюйде, шо заман биз кёпню тас этгенбизми?

Абусупиянны сиптечилиги булан Дагъыстанда инкъылапдан алда китаплар чыгъарылма башлангъан. Абусупиян Согратль деген тав юртда охуй болгъан. Онда охуп битгенде, Тюркиягъа, Къазангъа баргъан, Гаспринский булан ёлукъгъан, он­дагьы маданият яшавну ахтаргъан. Сонг ол оьзю булан бирче охуйгъан Мавраевге сени даражанг да бар, китаплар чыгъарсакъ, пайдалы болур эди деп ону иштагьландыра. Ол да, рази болуп, къойларын сатып, китап чыгъармакъ учун тарыкъ болагьан техниканы ала. Башлап олар Къырымгъа Гаспринскийни янына баралар. Огъар мурадын англаталар. Ол разилешип, ону типографиясында китап чыгъарма уьйренелер. Сонг йыл ярым уьйренип, онда къумукъча да, арапча да китаплар чыгъара. Ватанына къайтып гелгенде, Дагъыстан областны губернатору бизге типогоафия тарыкъ тюгюл деп, ону ачма рази болмай. Нечик алай да, Къырымдагъы Гаспринский булан сёйлешип, ону кёмеги булан типография ачыла. 1903-нчю йылдан тутуп, Темирханшурада китаплар чыкъма башлай. Янгыз къумукъча тюгюл, оьзге миллетлени тилинде де китаплар чыгъа. Оланы къошуп, умуми санавун гьисапгъа алып къарагъанда, барындан да къумукъ китаплар кёп болгъан. 20-нчы йылланы ахырында динге къаршы иш юрюлегенде, ол чыгъаргъан китаплар гьукуматгъа пуршав этеген болуп къала. Китаплары бар адамланы тутма башлай. Озокъда, бу гьаракатны гёз алгъа гелтирип ойлашсакъ, о замангъы политика, сюргюнлер нечакъы бола буса да маданиятыбызгъа, адабиятыбызгъа зиян гелтирген. Мисал учун, шо заман 1-2 минг экземпляр этип чыгъара болгъандыр. Ондан къайры, шо вакътилерде янгыз китапланы тюгюл, къолъязмаланы да ёкъ эте болгъан. Къу­мукъ маданият, адабият биринчи ерде болгъан чы. Гьатта къумукъ тил де умуми тил болгъан. Шону учун да сюргюнню нечакъы да заралы тийген.

-  Сизин «Пэйхаммарны ёлу булан» деген уьчюнчю китабьпъызны ахтара- гьанлар бар. Оланы нечик тапма бола?

- Шо китап 500 экземпляр болуп чыкъ­гъан эди. Барысы да сатылып, уьлешинип битген демеге ярай. Эгер спонсорлар та­былса, янгыдан чыгъармагъа болажакъбыз.

СУРАТДА: Гь.ОРАЗАЕВ.

"Ёлдаш"  №38. 30 сентябрь 2011 й.