Топуракь-бизге Аллагь берген лап сыйлы вауллу ниьмат. Кёбюсю давлар-шавлар да аслу гьалда ер-топуракъ саялы болгьаны белгили. Неге тюгюл, инсан яшавлукъгъа оьзюне тарыкъ затны топуракъдан ала. Буйнакск райондагьы Тёбен Къазаныш юртну аслу байлыгъы да - топуракъ. Гьалиги девюрде топуракъгъа бакъгъан якъда эс этилеген сыйсыз ва гьайсыз янашыв мени бугюн шу макъаланы язмагьа борчлу этди.

Аслу сезюм! шо башлагъынча, 10-20 йыллар алда, коллектив къайдада иш юрюлеген заманларда топуракъгъа янашыв нечик болгъаны гьакъда айтмагьа ва далиллер гелтирмеге сюемен. Бизин «Къазаныш» совхоз о заман дюр эди - «Океан». Гьар йыл 4500-6000 тон ашлыкъ, 15-20 минг тон емлер, 950-1200 тон овошлар, 700-900 тон емишлер, 850-1200 тон сют, 500-600 тон эт, 35-40 тон юн болдура эди. Гьа-сили, республикада лап бай совхозланы бириси эди. Шо йылларда, ондан алдагъы колхоз заманда да, бу хозяйствогьа халкъ арада «Океан» дей эди. Не амал дагьы, булгъавурлу девюр, бу арт вакътилерде юрюлген башалман политика юртубузузну сыдырылгъан тюлкюге ошатды. Янгыз бизде тюгол, башгъа юртларда да юрт хозяйство авлакъ ишлер айтардай юрюлмей. Тюзю, арт вакътиде адамланы бираз гьаракаты бары юрекни къувандыра. Нечакъы къыйсы буса да, гьар ким оьзю амал эте, гьайван-мал, жан сакълай, онда-мунда барып къазана. Яшав къыйын, иш ёкъ деп, бары да айыпны девюрге саллап, гьакимиятны танкъытлап турса, тюз болмас. Тийишли ва тийишсиз ерде кант этип турмай, топуракъдан почю-бюз чатагъан юойде сама пайдаланма  Бир нече йыштр авда топуракъны еси ёкъ, халкъгьа пайлап берсе, къуллукъ этмсге болажакъ эди дейген сёзлер кёп чалына эди. Тек гьали топуракъны есилери бар, амма огьар янашыв гьали де айтардай яхшы тюгюл. Муна бизин юртну халкъына 1500 гектар ер абзарьягъа (приусадебный) участкалагъа деп берилген. Шо топуракълар - лап да гелимли, сугъармаса да орта гелим алмагьа болагъан ерлер. Юртлуларым участкалагъа 7- 8 йыл алда гьабижай чачып яхшы гелим ала эди. Ондан къайры да, картопну, бурчакъны, къабакъны гелими де яман болмай эди. Тек гъали шо участкалар къолланмай. Гьабижайны базарда гёрсен тюгюл, гёрмеге къыйын. Гьай аман, гьабижай оьсдюрювден лап алдынлы, макъталгъан юрт гъали шолай гъалгъа тюшгенине талчыкъмай болмайсан. Чёп басгъан авлакълагъа зиянлы жанлар яйылгьаи, авлакъланы чычкъаплар телеме-тешик этап бара. Дагьы да бир нече йыл шулай къалса, авлакълагъа къарагюн тувма бола. Дейгеним, 1 чычкъан йылда 70 бала бере, олай болгъанда, гележекде шо яман жанланы эбинден гелмеге къыйын болажакъ. Халкъны канты кёп зиянлы жанлар бары да оьсюмлюклеге къабунгъан, тереклердеги емишни де, чачгъан затны да къоймай деп. Къабунмаймы дагьы шолагъа тийишли болжалда гьажатлы дарманлар сепмесе. Озокъда, бу къуллукъланы эгмеге хыйлы харж да, гюч де тарыкъ.

Алда йимик олай ишлеге къаршы иш гёреген касбучу агрономлар да ёкъ. Бар буса да, район админисгранияда 1-2 адам бар. Оьсюмлюклерде болшъан аврувлагьа ва зиянлы жанлагъа къаршы не заман иш гёрме герекни адамлар билмей къала Pайон газетде оьсюмлюклени  кьорувну станциясыны билдиривлери бола Тек шоланы бары да халкъ эшитип, билип битмей къала Шо ишни юрт администрациялар оьзюню бойнуна алса яхшы болур эди.
Бизин юргда аз-маз буса да топуракъгъа къуллукъ этегенлер бар. Амма топуракълны азыкъландырайыкъ деп не минерал, не ерли кюйлевючлер тёгеген гъеч гиши ёкъ. Натижада, бир вакътилердеги демли топуракъланы дагьниси бите бара. Топуракъгъа къуллукъ этивде адамлар хыйлы хаталаны ёлгъа йибере. Айтагъаным, бираз таш бар ерлердеги топуракъланы оьрден эниш  багъып бойлап сюрюп Устевюне  чачгъанча этеген культивацияны ва боронаны гёнделенине тартмай, оьрден эниш багъьп оьтгере. Шолайлыкъда, янгур сувлар тармакъ-тармакъ болуп, шо сызакълардан агъып, топуракъны лап дагьнили уьст къатлавун чая.

Юртубузда Покълу-тала, Мачакъ, Чумлар, Къырлар ва башгъа участкалар кёп йыллар сюрюлмей тура эди. Гьали шо участкалар аз-маз сюрюлме бшлагъан. аллагь буюрса , дагьы да сюрегенлер болар деп эсиме геле. Ата-бабаларыбыздан къалгьан топуракъгьа гьайлы янашывну бир заманда да ташламазбыз, мердешли юрт хозяйство тармакъны тозулма къойма ярайгьан зат тюгюл. Юртлу адамлар 49 субарендагьа бермеге ярай чы. Топуракъны ишлетивге бакъгъан якъда юрт администрацияларындан оьр гьакимият талабын артдырмагъа тюше. Сюрегенлеге, чачагъанлагъа, бажарыла туруп, гьукуматны янындан кёмек этилсе яхшы болур эди.
Шолай кёмеклер ёкъ да тюгюл. Урлукълагъа ва башгъа агротехника ишлеге, ягьарлыкъ-майлав материаллагьа гьукуматны янындан барыда сабанчылагъы  гёрсетилген субсидия харжлар барны гьакъында бары да сабанчылар билмей къала. Шо субсидияланы да гьар юртдан бир эки адам тюгюлл эсе алмайгъаны да белгили. Юртлулар топуракъгъа ва гьайванчылыкыъа бакъгьан якъдагъы егилликлер  барны да билмей, англатыв берегенлер де ёкъ. Янгыз газетлеге язып къоймай, юртдан сайлангъан гьар депутат оьзюню сайлангъан округунда англатыв иш юрютмеге герек.

Мен ойлашагъан кюйде, топуракъгъа бакъгъан янашыв юрт администрациядан да гьасил бола. Юрт администрацияланы ишине аслу гъалда топуракыъа янашывуна гёре къыймат берсе, агьамиятлы болур эди. Къазанышдагъы совхоз тозулагъан вакътиде юргда 560 гектар ерде емиш береген бавлар бар эди. Бавлар ижарагъа берилди, тек къуллукъсуз къалып, ичинде  гъайван-мал тypyп, гьали авадан пайы къуругъан. Бавлар барысы да «Уллу гент» татавул тюпде ерлешген. О тaтавулгьа да къарав ёгъу бир нече йыл бола. Сугъарывгъа не ижарачылар, не УОС-1 гу янындан тергев ёкъ. Сёз ёругъуна айисакъ, «Уллу-гент» татавулну Къазанышны халкьы инкъылапдан алда къол гюч булан ишлеген болгьан.
Белгили экени йимик, 70 йылланы ичинде аталар тер тёгюп жыйгъан мал сув акъгъандай ёкъ болду. Озокъда, инг башлап  шогъар девюрню политикасы айыплы. Амма бир-бирде чи бу болгъан ишге оьзюбюзню де айыбыбыз ёкъму экен деген ойлар геле. Гючю барлар, гьакъылы-билими кёплер къайда, олар неге къарамай дагьы? Олар да оьз маишатлыгъыны гъайын эте, бирлери башын сакълай, башгъалары арив ерлени алып, дёрт де янына барулар ишлей.
Энни биз бир-биревге оьпкелейген кюйню къоюп, девюрге айып салмай, барыбыз да бирлешип  жамиятны талигьи оьзюбюзню къолубузда экенни англап, умпагъатлы чаралар гёрмесек, ахырыбыз талайлы болмас. Топуракъланы къоллап иш торайтма заман гелген.

Мени ата юртумда арт вакътиде гьар тюрлю тармакъда оьзлени къыйыны булан, тер тёгюп дегегенлей яхшы гьасиллеге етишегенлер аз тюгюл. Масала, малчылыкъ ва гьайванчылыкъ тармакъда Абдуллаевлер, Дагъировлар, Алимуратовлар, къушчулукъда Магьаммат Гьажимурзаевни, Илмутдин Межиевни уланлары да булан яхшы натижалагъа етише. Механизаторлар Ичакъай Ичакъаев, Шарабутдин Жалалов, Мухтар Абукеримов, Умар Жамавов уланлары булан топуракъгьа къуллукъ эте. Юртну халкъы  иш болдурувда гьаракатчы кюйде  айланагъанлар да аз тюгюл.

Лайла тёбеде къурулгъан мебел этеген цехлерде 48 адам ишлей. Баракалла болсун ону къургъан Гьайбулла Дадаевге.Дагъыда айтсакъ, муаллим Абакар Яхьяевни цехинде 25 адам ишлей. Юртда олай адамлар кёп бола геле, шо буса юрекни къувандырмай болмай.

Артдагьы беш йылны ичинде  бизин юртда социал-яшавлукъ масъалаланы чечивде гёрмекли ишлер этилинди. Демек, эки орта школа, гьалиги девюрню талапларына къыйышагъан поликлиника ва уллу больница къурулду. Булай ишлер гележекде де болажагъына инанабыз. Озокъда, бу ишлерде РФ-ни Пачалыкъ Думасыны депутагы Хизри Шихсайитовну, Буйнакск районну башчысы Батдал Батдаловну ва бизин юрт администрацияны ёлбашчыларыны  гъаракаты болгьанны эсгермеге герек.  Къазаныш гиччи юрт тюгюл .Ону гележегин де ойлашып, сабанчыны къыйыны пуч болмасын учун, яманокъ белсенип айланып къатты чаралар гёрмеге тарыкь. Терсликден, къытлыкъдан къутулмакъ учун, биз, биринчилей, юртну сабанчыларын бек аямагъа тарыкъбыз. Топуракъ - ана, иш - ата деп негьакъ айтылмай. Алда да, демек, гьукуматны сабанчылагьа бир кёмеги ёкъда да гьар адам оьзбашына ишлесе  де, юртну халкьы сабанлыкъланы аяп сакълагьан ва топуракь булан яхшы мадарлы яшав къургъан. Масала, 1913-нчю йыл Тёбен Къазаныш жамиятны 12 минг малы, 9 минг 600 гьайваны болгъан. Бу ва оьзге байлыкъланы шо жамиятны къурумлу ва къудратлы загьматы яратгъан.

Гелигиз, биз де топуракыъа кьолубуздан гелеген къуллукъну этейик. Юртубузну жамиятыны гьакьыллы-билимли ва яшавда сынав топлагъан уланлары жыйылып, юрт администрацияны кемеклиги булан топуракъны асырап сакълавгъа бакъгъан якъда тындырыкълы программа къабул этсек, яхшы болур. Гючюбюз кюйде юрт яшавну янгыртайыкъ, жамиятыбызгъа низам салайыкъ, берекет болдyрайыкъ. Берекет ёкъ ерде бир затны да пакары ёкь. Мангалай терлемейли, мал болмас. Шону унутмагьа ярамай.

Магьмуг ГЬАЖИЕВ. Тёбен Кьазаныш юрт.

Газета "Ёлдаш" от 18.12.09 г