Бy гезик гёз алгъа тутгъан макъаланы гьакъындагъы макъаламны неден башлайгъанымны билмей, тюзю, башым. къарышып къалгъынча, дегенлей, хыйлы ойлащдым. Ахырда Абусупиян-апендини 125 йыллыгъын къаршылавгъа байлавлу болуп, 1997-нчи йылны май айында "Ёлдаш"'газетде чыгъарылгъан Къызылюрт районну администрациясыны  о замангъы башчысы М. Дадаев, район администрацияны, районну идараларыны атындан А. Акаевни  юбилей чарасын республика статусун бермекни тилей, Дагъыстан Республиканы Гьукуматыны председатели А.К. Мирзабековгъа язгъан документинден. (кагьызындан) башламакъны оравлу гёрдюм. Булай да бек къысгъартылып язылгъангъа гёре, ону бирден-бир късгъа  этип, маънасын сайлашдырмай бар кююнде берсе, исбатлы  болур деп ойлайман. Бу документ печать этилингенден сонг, эсгерилген районну вакиллерини "Ёлдашда", ону якълап маъналы сесленивлер чыгъарылды. Айтагъным, солтанянгыюртлу гьюрмегли тамаза, шаир, мухбир Дада Абдурагьмановну "Алимлени де алими" ("Ёлдаш", 20.02.1998йыл) деген сесленивюн, "Абусупиян Акаевге" деген шигьрусун (къысгъартылып буса да) ва тюбюнде кёп къолбаслары бар "Абурун, сыйын гётерейик ("Ёлдаш", 17.04.1998йыл) деген сесленивню де къошуп чыгъарса кёплюк этерми дагъы?! Биревюлейине, кёплеге уьлгю болмасмы?! Гьасили, Къызылюрт район Абусупиян-апендини 125 йыллыгъын къаршылавгъа байлавлу чаралар оьтгеривде къумукъ районлар деп гьисапланагъан районлардан озуп, жагьчылыкъ, гьаракатчылыкъ гёрсетип бажарды, озокъда, бир-бир къоччакъ уланланы сиптечилиги булан. Сонг да, А. Акаевни 125 йыллыгъына багъышлап, шо район Магьачкъаладагъы"Юпитер" деген басмаханада, ал бетинде ону сураты булан, уьстюнде арапча: "Шайых ва устаз къазанышлы Абусупиян" деген калималар булан бек къжурлу, маъналы, ренкли эки бетли календарь (рузнама) чыгъарды. Гьали ону бек  тындырыкълы этип суратламакъны маънасы ёкъ деп эсиме геле, неге тюгюл  календарь гьавайын (тегин),  эркин кюйде уьлешинди, пайланды. Ону гьалиде янында  сакълап турагъан кёплер болма имканлы. Неге десегиз, ону артындагъы 1901-2036-нчы йылланы къуршагъан календаргъа къарап, гьар гюн жуманы не гюнюне рас гелегенни билмеге бажарыла. Календарны ойлашгъан ва печатгъа гъазирлеген алим Гьасан Оразаев.
      Алим  А.Акаев тувгъан, яшагъан Буйнакск районда ону 125 йыллыкъ юбилейи  (1997 й) Къадар бойдагъы къалмагъарлагъа, давлагъа байлавлу артгъа тебериле туруп, сонг да, олай башгъа себеплер булан 130 йыллыкъ юбилейи де артгъа салына туруп, (район  администра-цияны башчысы  М-Р. Алхлаев гечинип), бир чара да оьтгерилмей, белгиленмейли оьтюп къалдылар. Сонг да, Д. Абдурагьманов эсгерилген макъаласында язгъанлай Къызылюрт  район администрацияны башчысы аварлы  М. Дадаев берген таклифни сама якъламай,администрацияларыны  башын къумукълар тутгъан Бабаюрг, Хасавюр, Хумторкъали, Къарабудахкент, Къаягент районлар "ту, машалла" бир мынкъын чыгъармай пысып туруп болдулар. Энниден сонг да шолай туруп бажарса, анадаш халкъыбызны булай ва онлар булангъы масъалалары (проблемалары) "шекоиз чечилежек", гележеги оьтесиз "тюзележек". Амма проблемалары къумукълардан кёп миллет янгыз Дагъыстанда тюгюл, савлай РФ-де ёкъдур десек янгылыш тюгюлбюздюр. Бир ойлашып къарагъыз чы, шолай тюгюл буса! Тюзю, районда шо вакътилер тувулунгъан гьалланы гёз алгъа тутуп, Тёбен Къазанышны уллуларыны Шурасыны (Советини) председатели(раиси) X. Хангишиевни ва юртну интеллигенциясыны Шурасыны  раисини А. Мустафаевны сиптечилиги булан эки де, къурумну атындан РД-ны Гьукуматыны Председателини атына Абусупиян-апендини  130 (2002й) йыллыкъ юбилей чарасына республика статусун бермекни тилеп документ  йиберген эди.
       Тек, нечик болуп буса да, шонча уллу юртну минглер булангъы уллуларыны, юзлер булан интеллигенциясыны атындан язылгъан шо кагъыз жавапсыз къалды. Муна шулайлыкъда республика, район оьлчевдеги   къайдагъы затдыр, ата юртуну оьлчевюнде де оьтгерилмеди.  Гертиеи, инг биринчи 120 йыллыкъ (1990й) юбилейи

районлардан, шагьарлардан кёп къонакъларда чакъырылып, Къазанышны "Ташбаш"  деген авлагъында уллу абур,сый, гьюрмет булан бек исбатлы кюйде белгиленди.

Сонг да, бек агьамиятлы башгъа, демек, янгыз Дагъыстанда тюгюл, савлай Темиркъазыкъ Кавказда биринчилей болуп, ол Къазанышда янгы къайдада охутагъан ва ону уьстевюне илмулар булан янаша дюнья илмуланы гечеген мактап (светская школа) ачгъанлы 100 йыл битегенликге байлавлу (2003-нчи йыл)  оьтгерилген чара да бек ёрукълу ва маъналы болду.
      Муна, йылланы оьтгени, юбилейлени етгени билмей къала. Айтагъаныкъ, гелеген янгы йыл (2007 й.) А. Акаввни 135, 2012-нчи йыл буса 140 йыллыкълары. Алда эсгерилген эки де юбилейлерин йимик, гележекдеги бу юбилейлери де пакарсыз болармы экен деген ойлар юрекни анцукъал этдирмей кьоймай.
     Бу ерде нечик эсгермей къоярсан алимибиз Къ. Абдуллатиповгъа аварлы алим Магьаммат Сайитов айггъан булай сёзлени: "Эгер Абусупияннны авар деп илинмеге бир ери болгъан буса, мен гётерер эдим ону кёклеге. Мен билмеймен, къумукълар негер къарай". Шу сёзлер таманлыкъ этмейми къумукъну жыжыгъына тиймеге, таъсир этип тербетмеге, алгъа талпындырмагъа. Гёресиз, къумукъланы арасындан чыкъгъан шулай башгъа миллеглер оьтесиз сукълана- гъан, гьинчеки амал болса, оьзленики этип, тёшюне къагъып, макътанмагъа сюеген кёп эревюллю эренлерибиз, тишитайпаларыбыз бар, ата-ананы гьакъы- нда айтылагъан айтывда: «Барлар хадирин билмей, ёкьлар излеп де тапмай» дегенлей, Масала, лап артда болгъан чыт янгы мисалны эсгерейик. Элли йыллар Сталинни "яхшылыгъындан" яшырылып тургъан рейхстаггъа Уьстюнлюкню байрагъын къакъгъан Абдулгьаким Исмаиловну мычыгъышлар ялгъан далилер булан оьзюленики этип битип, оькюрме башлагъан эди чи. Аварларда онча хан тав болмай ону аварлы этмеге бек белсенип, онда_мунда тюртюнюп, там-тар- машып талашдылар, тек, нетерсен, уялмайгъан-утанмайгъан ялгъанларына "гёз тийип гьилла-макюр оьтмей къалды.

Сонг да, М. Сайитовну калималарына гёре шулай сорав тувулунмаймы? Биргине бир аварлы кёклеге чюймеге болагъан атолубузну, биз биригип бирлешип абурлармагъа ва къалгъанлагъа ону сыйлатдырмагъа неге болмайбыз? Шу къумукъну палхуслугъу, азманлыгъы яда милли оьктемлиги, патриотлугъу ёкълукъну аламаты тюгюлмю? Яда ону оьзюне бакъгъан якъдагъы немкъорайлыгъы, гьакънашып-сыкълашьш билмегенлигими?

Англамайман, юбилейлери республиканы оьлчевюнде тахшагьарыбыз Магьачкъалада балгиленеген бусурман алимлерден (учёные-арабисты) Абусупиян-апендини башгъа кем ери бармы?! Дагъыстан учун,савлай бусурман уммет учун тёкген къыйыны, этген ишлери оланыкинден азмы, яшавда къоюп гетген гьызы тармы, яда салып гетген харшы саймы?! Гьасили, къумукълагьа этилеген къыйыкъсытывлардан хырдангъа ерли «тойгъанбыз». Тюзлюкге, дангыллар сувгъа сувсагъандай сувсагъанбыз, янгъанбыз. Тюзсюзликлерден тазза «къангъанбыз». Оланы къайсын бирин санайыкъ! Бу гезик гётереген масъалабызгъа байлавлу дагъыда бир-эки мисал гелтирип къояйыкь: Омарла Батырайны юбилейлери республика оьлчевде Магьачкъадада оьтгериле, Йырчы Къазакъны юбилейлери буса районну оьлчевюнде Буйнакскиде, не де Атланаулда белгилене. Неге? Неге болагъандыр, къумугъум? Сен пысып турагъангъа. Амма О. Батырайны яратывчулугъуну Й.Къазакъникинден бир тюк  чакъы артыкъ ери ёкъ не янындан алса да, биревюлейине болмагъа имканлыгъы бар, мени гьисабымдан. Сонг Шамилни юбилейлерин алайыкъ, не даражалар да бзлгилене, нечакъы чаралар оьтгериле! Тек гьалиден 450 (Шамилден 250) йыллар алда, Россияны Дагъыстангъа еслигин 118 йылгъа артгъа теберген, ону эркинлиги, харлысызлыгъы учун бек уьстюнлю кюйде ябушгъан игит асгер-башчыны, бек бажарывлу пачалыкъ чалышывчу Солтан-Мутну буса, миллетчи
экстремист тайпа юбилейин этме тюгюл, атын тутмагъа да,гьатта атын чыгъаргъанланы да сюймейлер. Неге тюгюд де, къумукъ халкъны пайына берилген уллу къуллукъларда  олтургъан гьаким тайпабыз оьзлеге тюшген йымышакъ шанжаллардан къуванып, гюнюню кюйлюлюгюнден, гёнгюню кюрлюгюнден къумукъ халкъ барын ва ону чечмеге герек кёп проблемалары барны,чечилмей артгъа теберилген чакъы миллети болмажакъны, тили де оьлежекни унутуп къалалар. Дагъыстан Распубликаны Халкъ Жыйынына сайлангъан, къумукълар учун гёрсетилген ерлени елеген депутатларыбыз да къумукъланы проблемаларын гётермей, шолагъа гёз юмуп, шондагъы йылларын янгыз оьзюню башыны гьайыны этип оьтгереген де йимик гёрюне. Бизин миллетни башын тутуп, ону гьайын этмеге арабыздан эки-уьч бажарывлу, къоччакь, политика  якъдан да терен англавлу уланлар чыгъып битмей турагъанлыкъ бек гьис этилине. Гьасили, кьойчусу ёкъ сирив йимик - еси ёкъну бёрю ашар деген гьалдабыз. Айтагъаныкъ, биз къабунуп, къагъарланып язагъан ойларыбыз-пикруларыбыз, таклифлерибиз яшавгъа чыкъмай гьавагъа гетип къалагъанлыкъ намусубузгъа, менлигибизге тийип, бек къыйнай ва эпсиз талчыкъдыра.

  Оьзюню макътавлу уланларын, къызларын сыйлап ва сыйлатдыртып болмайгъан халкъ гюнден-гюн азагъан, гележеги ёкъ миллет экенни бизге бир заманда да унутма ярамай.

Гьасили калам, Абусупиян Акаевни етип гелеген 135 йыллыкъ юбилейине байлавлу чарасын ва сонг гелеген юбилей чараларында да республика статус булан белгилемек учун , яшоьрюмлерибизни ва гележек наслуларыбызны ругъун гётермек учун республика статусун алмагъа бел бюгюп  милли патриотлукъну уятып айланмакъ оьр къуллукъларда ишлейген гьакимлерибизни де, депутатларыбызны да, ва шаирлерибизни де, язывчуларыбызн да,алимлерибизни де, район, юрт администрацияланы башчыларыны да милли борчудур, бойнундан бирде таймайгъан намусдур.

МАГЬАММАТШАПИ   МИНАТУЛЛАЕВ             «Ёлдаш», 2006 йыл