Мени атам, Темирболат Бийболатов 1879-нчу йыл Тёбенкъазаныш юртда Дагъыстан атлы полкну вахмистри Бийболатны агьлюсюнде тувгъан. Яшлайын атасы гечинип, анасы  башгъагъа эрге барып, етим къалгъан. Юрт мадрасаны охуп битдиргенде атасыны къардашларыны кёмеги булан Темирханшурадагьы реальный училищеге охума тюше, Ставрополь гимназияны охуп битдире. Харжы ёкъ саялы, оьр охув ожакълагъа охума барып болмай, Киевдеги военный училищеге охума тюше. 1904-нчю йыл училищени корнет чин булан охуп битдире. Дагъыстан атлы полкда къуллукъ эте. Шо полк булан рус-япон давгъа да тюшген.

Атамны шиърулары, музыка асарлары 1904-нчю йылда чыкъма башлай. 1910-нчу йылда Темирханшурада ерли интеллигенция булан бирликде театр-адабият кружогун къура. Кружокну членлери халкъны алдында пьесалар гёрсете. Олар атам язгъан "Стёпка Разин", 'Тирменчини къызы" , сонг азербайжан, татар, тюрк, эрмени тиллерден гёчю-рюлген пьесаланы ойнай. Театр ва адабият кружокну членлери булай муратны алдына тутгъан — "Сагьна гюзгю — халкъны гёзюн ачмагъа кёмек эте" деп. 1914-нчю йыл атам, Дагъыстан атлы полк булан биринчи дюнья давгъа гетип, халкъгъа этеген ярыкъландырывчу иши бёлюне. 1917-нчи йыл Февраль революциядан сонг, ол Дагъыстангъа, штаб-ротмистр чин ва давда гёрсетген къоччакълыгъы асгер бажарывлулугъу саялы "Аннаны", "Станиславны" дёртюнчю даражалы орденлери булан савгъатланып къайта. Шо йыл "Дагъыстан бусурманларыны театр ва адабият жамиятын" къургъан, жамиятны атындан, 1917-чи йылны август айындан тутуп, къумукъ тилде Тангчолпан" деген жамият-политика адабият журнал чыкъмагъа башлай. "Танчолпан" журналны чыгъармакълыкъ савлай къумукъ жамият учун уллу агьамиятлы иш болагъанын журналны тутгъан ёлу гёрсетип тура. Бу ишде огъар белгили инкъылапчылар Зайналабит ва Нугьай Батырмурзаевлер, У.Буйнакский, Ж.Къоркъмасов, С.Къазбеков, ярыкъландырывчу Абусупиян Акаев, А.Баширов, Гьажиумар, Зумурут, Булач, Адил Шамсутдинов кёмек этелер ва журналны онгарып чыгъарывда генг кюйде ортакъчылыкъ этгенлер.

Жамиятны аслу борчу — чебер адабиятны театр саниятыны ва милли му-зыканы оьсдюрюв ёлу булан дагъыс-танлыланы англавун артдырмакъ му-рат болгъан. Т.Бийболатов "Тангчолпанны" биринчи номерине "Журнал тутгъан ёлу" деген макъала язгъан. Ол журналны айры номерлеринде оьзюню "Гьажимурат", "Хасболат" деген поэмаларын, "Дюнья", "Давдагъы дагъыстанлыланы кагъызы" деген шиъруларын, инче саниятгъа багъышлангъан макъалаларын чыгъаргъан. Ол язгъан чебер макъалалар дагъыстан халкъларын культура яшавгъа тартмагьа кёмек этген. Журналны ишин юрюте туруп, атам адабият драма кружокгьа да елбашчылыкъ этген. Кружок бир йылны ичинде йигирмадан да артыкъ пьеса гёрсете болгъан. Шоланы ичинде "Стёпка Разин", "Шамип", "Хасайбат", "Маржанат", "Вай къазакълар яллатды", 'Тавлуланы баш гётеривю" — Т.Бийболатовну, "Даниял-бек" —З.Батырмурзаевни,Гьужум" — Б.Астемировну ва олай башгьа тиллерден пьесалар къумукъчагьа гёчюрюлюп гёрсетилген. Т.Бийболатовну, З.Батырмурзаевни ва оьзгелени ортакъчылыгьы ва "Тангчолпан" журналны къасты булан 1917-нчи йыл Темирханшурада къумукъ театр къурулгъан. 1917-нчи йылны 12-нчи_декабринде къумукъ тилде ой-налгъан. Сагьнада Али-Асхаб Хамалны "Бизин шагьарны сырлары" деген коме-диясы гёрсетилген.

Пьесаланы музыкасын атам гьазирлей, бизин уьйде актёрлар костюмлер тиге, декорациялар жыя болгъан. Харж етишмейген саялы, атам оьзюню пайтонун сата. Тек атамны шо къуванчлы яшаву узакъ къалмай бузула: ялгъан кагъызгъа гёре ону тута ва Н.Новгородгъа ссылкагьа йибере.
Ссылкадан къайтгъан сонг, ол тавлуланы маданият уьюню директору, янгы къурулгъан театр студияны заведующийи болуп чалыша. Рус сагьнаны белгили усталары Н.Т.Шатровну, Б.Т.Байковну ортакъчылыгьы булан театр учун профессионал кадрланы гьазирлевде ортакъчы-лыкъ эте. 1930-нчу йылны май айында театральный техникумну биринчи выпуску бола. Шо йылны 24-нчю октябринде Буйнакскиде Дагъыстанны пачалыкъ къумукъ милли театрыны биринчи сезону Абдулгьакъ Гьамитни "Гьинд къызы" деген пьесасы булан ачыла.

Къумукъ театр ачылгъан сонг, атам онда актёр, режиссёр, таржумачы, адабият ва музыка бёлюклерини ёлбашчысы болуп ишлей. Шо йылларда У.Шекспирни "Отепло", "Ромео ва Джульетта", Ф.Шиллерни "Сюювва хыянатчылыкъ", А.Гьамитни Тьинд къызы", Н.Погодинни "Аристократлар", Бичер Стоуну 'Том агъ-авну начар уью", Лоне де Веганы "Овечий источник", Д.Жабарлыны "Севиль", Ф.Бурнашны "Дагьир ва Зугьра" деген пьесаларын уста кюйде къумукъчагьа гёчюре.
Олар къумукъ театрны сагьнасында кёп керенлер ойнала, къаравчуланы разилигин ала. Атам бек уста кюйде агъач къомуз, гитара, пианино согъуп да, макъамлар чыгъарып да биле эди. Янгыз пьесалар учун музыкалы асарлар яратып къоймагъан, ол "Тангчолпан", "Шамил" деген опералар, яшлар ва улпулар учун шиърулар, макъамлар яратгьан. Къумукъ-ланы, аварланы, мычыгьышланы, Русланы, гюржюлени, сиянланы, татарланы, азербайжанланы халкъ макъамларын жыйып, 1926-нчы йылда айры китап этип чыгъаргъан. Басмадан чыгъарылгъан шо "Йырпаны ва йыравланы жыйымы" — Дагъыстанны тарихинде халкъ макъам-лары ноталагьа язылгъан биринчи китап. Халкъ макъамлары ону яратывчу-лугьунда къурумас булагьы болгъан. Шиъ-руларын ва оьзю чыгъаргъан кюйперин атам Дагъыстанны азат халкъына, ай-рокъда ону яшёрюмлерине багъышлагъ-ан. Ол:"Мени китабым яшланы, яшёрюм-лени тарбиялавгьа къуллукъ этер, юрт школаны яшавуна шатлыкъ къошар деп эсиме геле", — деген.

Т.Бийболатов Т.Муратов, А.Ибрагьи-мов, Х.Ханукаев булан бирче къургьан бийивлени ва йырланы ансамбли Бютюнсоюз конкурсда алдынлы ерлерден бирисин алгъан: "Эки ачгъыч", 'Трактористлер" деген кйноларда да ойнап, оьзюню  пагьмусун гёрсетген.
Атамны шиъруларыны ва поэмаларыны дёрт китабы чыкъгъан. Дёртюнчю китабы "Бугьавну уьзген йыр" деп ат да тагъылып, 1990-нчы йылны декабрь айында чыкъды. Китапны тизген ва баш сёз язгъан филология илмуланы доктору, профессор Къадир Юсупович Абдуллатипов. Атам гьайран рагьатсыз  яшавну гечирген. Ажайып пагьмулу, англавлу шо пасигь адамны нече де къыйынлы, нече де алышынагъан къысматы болгъан. Кёп йылланы узагъында атамны, акъ офицер деп, тюрлю багьаналар булан гьызарлап тургьанлар.
Шо йылларда Наркомпросну бир-бир ёлбашчылары ва башгьа идараланы гьакимлери шаирге инанмай янаша болгъанлар. Ону бир-эки гюн туснакъ этип, сорав алагъан гезиклери де болгъан. Инамсызлыкъны натижасында ол бир-бир асарларын тюрлю-тюрлю псевдонимлер булан чыгъарып тургъан.Масала, "Агъач къомуз", "Къазанышлы агъач къомуз" деген псевдонимлер булан муну хыйлы асарлары чыкъгъан. Ол агъач къомузну оьзюне даим сырдаш тутгьан:

             Бир   сырдашым тасма  къыллы
                                             тал къурдаш,
             Тартып-кюйлеп тавгьа дертлер
                                                   чечейик,
             Азап яллавлардан оьте ёлубуз,
             Чиркип-къатып, ял ярыкъгъа етейик.

Бир-бир критиклер, шоланы арасында И.Авурбиев, Д.Шихамиров, Чолпин атамны гьакъында ялгъан хабарлар, сёгюп макъалалар чыгъарма, яйма башлагъан. 1937-нчи йылда шо намарт ялгъанланы таъсири булан атам ишинден тайдырыла, театрны эшиклери огъар ябыла Шону натижасында ол яратывчулукъ ишинден магьрюм этилген ва яшавлукъ учун та-рыкълы гелимлерини кюрчюсю къыркъылгъан. Шу къыйын шартларда ол Дагьыстан обкомну биринчи секретары Н.Самурскийге арза яза. Шо арза тюзсюз-люкню ва инамсызлыкъны акъубасын гёрген адамны зары болгъан.
Бир нече айлардан сонг атамны Къаягент районну культура къаласына ишге йибергенлер. Ол онда аз заман тюгюл ишлемеген. 1938-нчи йылны сентябрь айында ону туснакъ этгенлер.
Атама Темиркъазыкъ Кавказны военный трибуналы ялгъан документлер ва шагьатлар булан суд этген. Айыппамакъ учун ойлашып чыгъарылгъан оьзге ялгъан багьаналардан къайры да, сайки, ол Самурский ва Къоркъмасов ёлбашчылыкъ этген буржуазия миллетчилик къурумгъа гире деп де яла ябалар.
Шолайлыкъ булан 60 йыл болагъан атам тюзсюз, къыйышмайгъан айыпланыв булан сегиз йылгъа туснакъ этилген ва Карагандагьа йиберилген. Ол такъсырыны эки йылы битип турагьанда 1942-нчи йыл июнда авруп гечине.

Арадан хыйлы йыллар гетип, 1956-нчы йылда атамны СКВО-ну военный трибу багьа бериле, олар къумукъ адабиятда гёрмекли ерни тута. Шаирни яратывчу-лугьу гьакъында печатда хыйлы макътав материаллар, дагъыстан маданиятын оьсдюрювдеги ону чалышыву гьакъында макъалалар чыкъды.
Айрокъда эсгерме герек Дагъыстан пачалыкъ университетни кафедрасыны башчысы, филология илмуланы доктору, профессор К.Абдуллатиповну шаирге этген тергевюн, язгъан маъналы макъалаларын, 'Т.Бийболатовну поэзия яратывчулугъу" деген кандидат диссертациясын.
"Бугъавланы уьзген йыр"— ону шиъруларыны ва поэмаларыны жыйымы.
Мени оьсдюрген, тарбиялагъан атамны аявлу келпети даимге эсде къалгъан. Ол бийик, исбайы, къаркъарасын жийнакъ тутагъан адам эди. Бойнуна эки айланып арив чырмалгъан узун шарфы, ап-акъ башы, гьакъыллы ва юваш гёзлери ону бетине саламатлыкъ бере.
Биз Буйнакск ва Магьачкъала шагьарларда яшадыкъ. Уьйде тюрлю музыкалы алатлар бар эди. Атам оланы сокъмагъа, арив тавуш булан йырламагъа бола эди.
Атам яшланы айрокъда кёп сюе эди. Болагъан ерине мени оьзю булан алып барар, къышда чанагъа миндирер, исси заманда къолуна алып айланар. Ону булан мен къумукъ театрны репетиция-ларында да, школалардагьы музыка дар-сларда да ортакъчылыкъ этгенмен. Уьйде гиччи яш йимик мени булан ойнай, агъач къомузну сокъмагъа, бийиме уьйрете.
Бизин уьйде белгили язывчулар, шаирлер А-П.Салаватов, Аткъай, А-В.Сулейманов, Э.Капиев, М.Чаринов, А-Гь.Батырмурзаев ва оьзгелери кёп бола эди.
Ону туснакъ этген сонг; 1939-нчу йылны язбашында судну алдында магьа атамны ахырынчы гезик гёрмеге насип болду. Кёп йыллар гетген буса да, шо ахырынчы ёлугъув гьали де гёз алдымда. Ол бек азгъан, узун акъ сакъа-лы да бар, амма гёзлери алышынмагъ-ан, алда йимик гьакъыллы ва жанлы.
Савболлашагъанда ол магьа яхшы охумакъны, билимли адам болмакъны буварып, насигьатлар берди. Сибирден гелеген кагъызларында мени охувумну, савлугъумну гьар заман ахтара эди.
Мен гьисап этеген кюйде, атамны берген насигьатларына амин болдум деп эсиме геле.

                                                 Гьажи Бийболатов
                                                 Паравул юрт, Къарабудахкент район.