Магьаммат Хангишиев. Магьаммат агьав. Магьаммат Гьажиевич. Огъар 2000-нчи йыл декабрде 100 йыл бите. Менден сав 25 йыл уллу болгъан экен! Оьмюр башгъалыкъны онча гьис этмей, гьатта тенгли уьюрлер йимик, сав 50-нчи йыллар гьар гюнлюк къурдашлыкъ этип тургъанбыз. Педагогика загьматда ва адабият тармакъда. Ондан алда, 40-нчы йыл-ларда буса ол мени учителим эди. Къумукъ тилден ва къумукъ адабиятдан.
Магьаммат Хангишиев — Тёбен Къазаныш юртлу ярыкъчылардан дарс алгьан, илгьам алгьан муаллим, алим,интеллигент. Ярыкъчылар: Абусупуян Арсланбеков, Темирболат Бийболатов, Билал Алибеков, Агъарагьим-Къади ва башгьалары.
Ол дёрт касбуну сабанын, бугьа йимик бирче сюйреп, сабан сюрюп яшады: тил учитель,тил алим, тил охув китапланы автору, адабиятчы-язывчу. Дагьыстанны ат къазангъан учители.
Къазанышны ортасында Бийлер авул, ону ортасында жума межит, ону къабургъасында — мактап-мадраса. Дин, математика, география, история, химия дарслар. Терен пагьмулу юртлу педагоглар даре бере. Шоланы арасында Абусупуян да. Она Магьаммат-апандини биринчи университети.

Ол Тёбен Жюнгютей мадрасада ва Яхсай мадрасада да охугьан. Сонг буса, кёп мугькам иш гёреген педагогика охув ожакъларда, курсларда охуй туруп, шексиз оьр билим даражагъа етди.
Абусупуян Шура шагьаргъа китаплар печать этмек ва сатмакъ учун кёп юрюй. Оьзю де яяв юрюй, не пайтонгьа, не фургонгъа минмей, югюн арбагъа салса тюгюл. Кёп гезиклер ону булан бирче Магьаммат да шо 7 чакъырым ёлну яяв юрюй. Ёлну бою: шиърулар, гиччи къылыкъ хабарлар,педагогика усталыкъдан даварлар.

Билал Алибеков Яхсай мадрасада муаллим болгъан. Оьзюню Бетавул хоншусу Магьамматны элтип онда охутгьан. Сёз арада, мени анамны эркъардашы Абдулкъагьар-къади де шо заман Чонтавулда къади-муаллим болуп ишлеген. Мундан о якъгьа барып, ондан бу якъгьа гелип охуйгъан жагьиллер кёп болгъан. Мисал учун, Къазанышда Абдурагьман-устазны мадрасасында охуйгъан яхсайлы шаир.мени анам Умусапиятгъа ону къыз заманында язгъан гьашыкъ-зарлы шиърусу Магьаммат-апандиден табулду. Архивинде болгъан экен. Айтагьаным — аралыкълар, байлавлукълар.
Темирболат Бийболатовну ролюн айтсакъ: Шура-шагьарда ол ачгъан къумукъ театргъа ону булан бирче ону Бетавул хоншусу Магьаммат да бара. Автор болуп ва суфлёр болуп Барият Муратова, Тажутдин Гьажиевге ва башгъалагъа сагьналы сёз акъдырып юрюген.
Абусупуян, Билал, Темирболат: олардан илгьам алып, сонг олагьа ясакъ тёледи. Олагьа макътав ва алгьам эте туруп, оьмюрю гетди.
Абусупуянны асарларыны гьар еринде яйылгъан педагогика пикруланы жыйып-топлап, шайлы гёрмекли къолъязывлар гьазирледи Магьаммат. Шонда мен оьзюмню теориямны биринчи тамур-шитиллерин гьис этемен: янгыз билим берип къойма, шо билимлер булан пайдаланып, шо билимлерде суратлангьан маълуматлагъа, яшав агьвалатлагъа къайсына нечик янашмакъ лазимдир.

Сайки:булай янашгъанлар да бар, олай янашагъанлар да бар; мен муна шулай янаш-макъны оьр геремен сиз буса яшлар, не далиллеге таянып, къайсы янашывну сайлама ва оьз англав хазнагъызгъа бюртюк этип салмагъа, оьзюгюз-ге мюлк алмагъа тийишли гёресиз? Шу теория булан ишлемек ва шу теорияны илмуча ахтарып теренлешдирмек: шу ишде Магьаммат-апанди мени булан бир болуп, хыйлы йыллар ишледи.
    Абусупуянны, Билалны, Темирболат-ны асарларын дарсларына къошуп, оланы идеяларын, охутув-тарбиялав къайдаларын къоллап.оланы оьр кел-петлерин наслуларын да сеслендирип юрюдю. О ярыкъчыланы асарла-ры буса программаларда чы нечик де ёкъ, гьатта оланы атларын эсгерме де ярамай эди. Чав-чувсуз, тюпден таба этилип юрюген ругь игитлик тюгюлмю!
1943-нчю йыл ол Герман фронтгъа гетди. 1950-нчи йыл буса, учду-гюйдю, ёкъ болуп къалды. Къойчу болуп ишге тюшген экен. Адабият-литература фронт...
    Бабаюрт район, Еттинчи Львовский деген алдагъы къумукъ юрт. Авар юртгъа айлангъан шо юртда эки къумукъ агьлю къалгъан. Шоланы бири-муну атасы Жангиши-Гьажи. Шонда Ругъужа юртну къой къотаны. Мурат - къойчуланы гьакъында чебер китап язмакъ, о саялы о касбуну ахтигине  етмек.
Язывчуланы практикасында о бар зат. Таксистлени гьакъында язмакъ учун, шофёр болуп тюше эди. Француз язывчу Анатоль Франс, авариягьа тюшген адамны гьислерин ич янындан гёрмек учун, къатты барагъан пайтонну дёгерчик тюбюне атылгъан болгъан.
Гьасили, бир йылдан Магьаммат "Чубурув бойларда" деген повесть
язып гелип къалды. Къолъязывларын бизин адабият жамиятда (кружокда) охудукъ, анализ этдик. Повесть китап болуп чыкъды.
    Къотан авлакъ, мотор аваз, электрик ярыкълар. Бригадир Баширни ва ветфельдшер Марьямны сюювю, тел тюшюв, къой къыркъыв, сют савув... Парторг батыр иш гёре: яш къойчулагъа Сталинни биографиясын уьйрете. Авар тилде радиогьа бирче тынглайлар. Парторг бригадир Пирбудагны грамотагьа къуршама сюе. Башир.Пирбудаг — эки бригадирни
сициалист ярышы, гёресиз, о замангы сореализм деген агъымны якъчыларына дагьы не тарыкъ деп айтмагьа бары да далиллер гёз алда.
    Язывчуланы союзуна алмакъ учун асарлары аз деп, мизан терезеге салып, грамлар, градуслар булан оьлчеп, янгылыш юрюйген бир-эки язывчу бар эди. Юрекни ярыкъ майданында, гьай, аз-маз тунукъ мююшлер де бола. Гьали мен гёрсетермен, кимдир герти язывчу! — шулай оьктемлик къобувлары да болгъандыр Магьамматны юрегинде.
    "Гьы гьюрметли Магьаммат Хангиши, гел гьали, сени мунда алайыкъ, Язывчу союзну лап тёрюне салайыкъ!" — дей илиякълы аваз... Гелмеди! Терсине, "Дагправда" газетде "Яшавну гертилигине къыйышмай", деп, хатирсиз, дорана макъала чыгъып гелди.
    Биз макъаланы адабият жамиятда бек къазапланып ишлетдик, жавап язмагьа магьа тапшурдулар. "Герти яшав не затдыр, къынгыр англав не затдыр?" деп мен де макъала яздым.
    Критиклер не дей эди? Баширни де, Пирбудагны да социалист ярышын автор конкуренциягъа ошатып къойгъан! Критиклени сёзю тюз тюгюл деп айта бусам, бу ерде, бар зат простой болажакъ эди. Къужурлу гьал: бир янындан тюз, бир янындан къынгыр. Шо социалист ярыш, гертилей, конку-ренцияны белгилеринден толгъан. Социалист-реализм деген теория оьлеген от чакъы яратмай конкурен-цияны, буржуазный, капиталист закон деп   яла яба.
    Амма совет наркотик булан эсир-меген язывчу герти адамланы ярышын гёрсете буса.о ярышда конкуренцияны белгилери болмай кюй ёкъ.
    Ярыш — конкуренция. Бир-биревге гёре-багьа зарал этмесин, амма бары да чараланы къолласын уьст болмакъ учун. Ойлашып чыгьармай, агь-валатны гьар гюн гёрюп юрюген Магьаммат ярышчыланы эришивле-рин де, шекленивлерин де гёрсет-ген. Гьали бугюнгю эркин экономичны элементлерин о заманокъ да гёрген. Бирдагьы керен огъар макътав сёз.
    Критиклер бирдагьы затгъа бек къаршы чыкъды. Чубурув ёлда бир къой Къойсувгьа.оьзен агъымгъа тюшюп къала, агъып бара. Башгъа къойчулар ягъадан узатылып, бир-бирине къол бай лап, шо къой ну къутгъарма къарай. Пайда ёкъ. Шонда бригадир Башир тавакал эте, атылып, акъырагъан ташгъынгъа тюше, ону булан" бирче агъып бара, бир бата, бир чыгъа. Башир къойну къутгъара. Совет адам социалист мюлкню аман сакъламакъ учун жанын да къызгъанмай деп турагъан о критиклер, бу авторну макътап кёкге неге чыгьармай. Амма авторну о идеологияда къулагъы ёкъ эди, болгъан затны, яшавну гертилигин гёрсете. Бырынгъыдан берли бола гелген зат чы.
Магьамматны "Эки хабар" деген китабында Тюннешлер" деген хабар бар. Шону гьакъында да о за-ман адабият дюньябызда къужурлу ала-толпанлар болду.
       Хабарны игити Гьажимурат, ону биринчи къатыны — Патимат. Гьажимурат шашып, ёнкюп, Хадижат булан да ойнашлыкъ юрюте. Патимат нече де яхшы, арив, абурлу, тутдурукълу къатын. Эрини хыянат юрюшлерине бек къыйнала. Гьажимурат о Хадижатны экинчи къатын этип алгьан. Бир гюн авлакъда ишлейлер. Гьажимурат Патиматдан ташдырып, Хадижат булан ёлугъа, арек тайып, бир уьлкю тюпде янгызлаша. Патимат гьызарлап, оланы арекден гёре, шогъ-ар пончюлюк гьислени отуна тюшюп яна, зарлана, азап чеге.

    Она шо агьвалатны герсетме яра-май дей эди биревлер; олай затлар-сыз чебер адабият болмай дей эди биревлер; сиз Мопасанны уятсыз асарларын макътайсыз дей эди биревлер; сиз буса супуланы англавларын адабиятгъа закон этме сюе-сиз, герти иман олай болмай, сизинки — ханжество дей эди биревлер.
    Эсде къалгъан эсделиклер кёп.Бир керен шо учительскийни уллу за-лында, кёп-кёп биз оьтгерген къуванчлы мажлислени бири: олтургъан аявлу дослар, гёзел дамалар, гюллер, музыка, бийивлер, йырлавлар, чагъырлар. Ахырда Магьаммат-апанди де, мен де чыгъып, орам булан барабыз. Мен ону Бетавулгъа етиш-дирмей къойман деп, оьзенге тюш-дюк. Оьзенни бир бутагъы, уьстюн-ден эки ташгъа орнатылып такъта кёпюр салынгъан. Кёп керен къумукъ арада болгъан адат: мени етиш-диресен, сонг сен мени... Шоланы бирисинде кёпюрню уьстюнде, шашып, ёнкюп, гюч сынап, тебериш тартыш этип йибердик. Вах-х деп эки-биз де сувгъа йыгьылдыкъ. Атылып туруп, къутулуп йиберме сюймейли, парахат ятгьанбыз. Бизин къаркъа-ралар сувну бираз бувуп, астара-акъ акъмагъа башладыкъ.
— Аллав-в гьай, не салкъын сув-дур!— деп сесленди Магьаммат. — Бу не уллу леззетдир!
— Ва-а Гюн-Тенгир! — деп, мен де кёклеге дуа йибердим. — Ёлунг булан барабыз. Сен бар чакъы биз барбыз.
Къазаныш-Атлан оьзен булан биз гьали де ёлдабыз.

                                    Ибрагьим БАММАТУЛИ.  Декабрь, 20000.