Айтагъаным, Абдулгьалим гьажи (1840—1916) бек мадары булангъы бай адам болгъан. Ону кёп туварлары, мал сиривлери, атлары, гьукуматыбыздан къайры, тыш пачалыкъланы банкларында да ону кёп акъчасы сакълана болгъан. Байлыгьына гёре ол бек чомарт адам да болгъан. Оьз юртуна ва округда кёпюрлер, межитлер, охув ожакълар къуруп, халкъны баракалласын алып яшагъан. Ону агьлюсюнде б уланы, 6 къызы болгъан. Архивдеги маълуматлагьа гёре, уланланы уллусу Абдулкерим гьажи болгъан.
Абдулкерим гьажи (1868 —1932) яш вакътисинде атасыны барлыгъындан пайдаланып, охув булан машгъул бола. Юртдагъы ва айлана якъдагьы межитлерде къуллукъ этеген молла-къадилерден, алимлерден даре алып, оьзю де билимли, англавлу бола. Абдулкерим гьажи юртдагъы устаз Арсанали гьажи булан бир-ге арап тилни уьстюнде кёп ишлеген. Абдулкерим гьажи гьар ерден арап ки-тапланы алып гелип, илмугъа берилип, шону уьстюнде кёп къаст этген. Арап китапланы маънасын ачып, межитге на-мазгъа жыйылгъанланы арасында англа-тыв ишлер юрютген.

Абдулкерим гьажи, Абусупиян Акаев  булан, Арсанали гьажи булан, Мустапа къади булан бирче Къазанышда халкъны башын тутуп олагъа арап илмуну маънасын англатып айлангъанланы бириси болгъан. Абдулкерим гьажи бир нечесе йыл Кёстек юртда къади болуп да ишлеген. Эки керен гьажгъа баргъан. Абдулкерим гьажи Арсанали гьажи булан гьажгъа баргъанда, Сауд Арабстанны алимлери булан динни гьакъында, арап илмуну гьакъында кёп лакъыр этген. Бир масъаланы чечегенде, Валимни гьакъындан, Арсанали гьажи Сауд Арабстанны алимлерини алдында оьзюню герти устазлыгъын гёрсетмеге бажаргъан. Шо гьакъда Абдулкерим гьажи Тёбенкъазанышдагъы алимлеге айтгъан. Абдулкерим гьажи биринчи гезик атасы булан гьажгъа барып гелгенде, атасына медресе ачмагъа сюе-генин билдирген. Абдулгьалим гьажи уланы Абдулкерим гьажиге медресе ачмакъ учун эки къат уьйлер этип берген. Абдулкерим гьажи, медресе де ачып, муталимлеге дарелар бере болгъан. Бир йылны ичинде охуп 6—10 муталим чыгъа болгъан. Медреседе муталимге аш, ятмагъа ер де бере болгъан. Медресеге чыгъагъан харжны Абдулгьалим гьажи оьзюню бой-нуна алып юрютген. Абдулкерим гьажини медресесинде Бугленден, Жюнгютейден, Хасавюртдан, Кёстекден, Эндирейден, Яхсайдан ва башгъа юртлардан яшлар гелип охуй болгъан. Охуп битгенде, муталимлени юртлагъа къадилер, моллалар ва башгъалары этип пайлай болгъан. Абдулкерим гьажи охутгъан муталимлени ара-сындан хыйлы яхшы алимлер чыкъгьан. Олар юртларда къадилер, моллалар болуп ишлегенлер. Бадав къади Темирхан-шурада хыйлы йыллар ишлеген. Мустапа къади Тёбенкъазанышда къади болгъан, Арсанали гьажи Тёбенкъазанышда устаз болгъан. Гьариси оьзлер ишлейген юртну халкъын къуршап алып, бусурман динни юрютмеге ва яймагъа къаст эте болгъан.

1917-нчи йыл Октябрь революция болуп Совет гьукумат къурулгъанда, коммунист партия арап илму коммунист партия-ны ёлуна къыйышмай деп масъала сала. 1929—1930 йылларда Дагъыстанда ваону юртларында Совет гьукуматда йимик бек бузукъ гьал болгъан. Большевик партия ва ону членлери арап илмуну ва ону ёлун юрютеген къадилени, моллаланы ва башгъа адамланы кюрчюсюнден ёкъ этмеге герек деген масъаланы бойнуна алгъан. Шо тайпа адамланы бир-бирине кисдире, оьч эте болгъан. Бир-бир партияны членлери иш гёрсетип, оьр къуллукълагъа чыкъ-магъа сююп, арап илмуну алимлерин гечелер тутуп ёкъ этмеге бойнуна алгъан. 1929-нчу йылда Абдулкерим гьажини де тутуп, революциягьа къаршы ишлейген адам деп суд этип, 10 йылгъа Сибирге, Архангельский областдагьы Котлас деген гиччи шагьаргъа йибере. 1932-нчи йылда Абдулкерим гьажи Котласда авруп оьлген. Котласны къырыйындагъы хоншу юртлардан арап илмуну охугъан адамлар жыйылып, Абдулкерим гьажини абурлап гёмген. Асатаягъын ва чепкенин Тёбенкъазаныш гъа, уьягьлюеюне йиберген.

Абдулкерим гьажини уллу уьягьлюсю, беш уланы ва эки къызы болгъан. Уланлары: Шагьабутдин, Магьаммат-къади, Гьажи, Айнутдин, Абдулазим. Къызлары: Хасайбат, Умхайыр.
Абдулкерим гьажини уллу уланы, Шагьабутдин Керимов Тёбенкъазанышда математикадан 35 йыл муаллим болуп ишледи. Ону булан Наби Ханмурзаев, Магьаммат Хангишиев, Ягьия Магьамматов, Наби Амирханов ва башгъалар ишлеген. Магьаммат Керимов Буйнакскиде 30 йыл бухгалтер болуп ишледи, Абдулазим Керимов Буйнакск психиатрия больницада 40 йыл доктор болуп ишледи. 1929—1930-нчу йылларда тёбенкъазанышлы Абусупиян Акаев уллу алимлени бириси деп санала болгъан. Абусупиян Акаев басмахана да ачып, китаплар чыгъарып, арап илмуну халкъгъа яймакъ учун кёп ишлеген. Совет гьукумат къурулгъанда, Абусупиян Акаев хыйлы йыллар большевиклени янын тутуп ишлеген. Басмаханасында Совет гьукуматны китапларын чыгъарып, оланы маънасын халкъгъа яймагъа кёп гьаракат этген. Совет гьукуматны школаларында охума тарыкъ, билим алма тарыкъ деп уллу адамлагьа ва яшлагъа англата болгъан. Совет гьукуматны ёлун юрютмеге тарыкъ деп айта болгъан. Совет гьуку мат ва коммунистлер Абусупиян Акаев ни де тутуп Сибирге йиберген. Сибирде ол авруп оьлген. Совет гьукумат къурулагьанда бусурман динге ва башгъа дин леге де кёп уллу зараллар этилген, тюз сюзлюк болгъан. Арап илмугъа ва динни юрютмеге уьйретеген, охугъан адамланы Сйбирлеге йиберип ёкъ этген. Совет гьукумат тайгъан сонг бусурман дин ни ва башгъа динлени юрютмеге сюеген леге ёл берилген.

            Сайит КЕРИМОВ, ДГПУ-ну химия кафёдрасыны доценти.