Бизин девюрден 30—20 асрулар алда, Малая Азиягъа (Анадолугъа) чапгъынлар этеген кавказ халкъланы арасында къумукълар да эсгери-ле. «Кавказны тарихи» деген ат булан 1912-нчи йылда Истамбулда басмадан чыкъгъан китапны язгъан И. Джунатоф эсгерген кюйде, бизин девюрден 18 асру алда къумукълар яшайгъан ерлени инг уллусу Варачан (гьалиги Уллубийавулну еринде) болгъан.
    «Къумукъ» деген этноним «Кумух» юртну атындан чыкъгъан дейген алимлер ёлугъа. Виз ойлашагъан кюйде, шо токъташдырыв гьар ягъын-дан да кюрчюсюз, неге десе, тарихде къумукъланы а ты «Кумух» деген география англав белгили болгъунча кёп асрулар алда эсгериле.
    «Лаклар гьали яшайгъан элге, — деп яза дагъыстанлы совет алим А. Р. Шихсайитов, — орта асрулардагъы таварихлерде Гумик ва Туман деп айтыла. «Туман» деген сёзню алсакъ, лаклагъа оланы хоншулары (аварлар) «Туман» неде «Тумау» дей.
    Тав юртгъа «Кумух» деген ат бизин девюрню III—IV асруларында гючленген Иран пачалыгъыны сасанид тухумлу шагьларыны елевчю гьужумларыны вакътисинде - къоюлгъан болма да ярай. Неге тюгюл, фарс (иран) тилде шо сёзню «туманлы» деген маънасы бар.
    Агъа-инилер Гранатны «Энциклопедия сёзлюгюнде»: «Халкъ гьисапда амалгъа гелив якъдан ошайгъан ери де ёкъ къазикъумукъланы къумукълар булан къатышдырмагъа бирдокъ да ярамай», — деп айтыла.
    Каспий денгизни ягъасындагъы тюзлюкде лап бырынгъы заманлардан берли тюрк къавумлар яшагъангъа шагьатлыкъ этеген тарих маълуматлар оьтесиз кёп.
    Совет ахтарывчу Л. И. Гумилев англатагъан кюйде уутурчулардан гюнтувушда, Дагъыстанда, савирлени бек къоччакъ къавуму яшагъан.
    Оьзге совет тарихчи Я. А. Федоров: «Тезги орта асрулар да Дагъыс-танны халкъларыны тарихинде савирлер агьамиятлы роль ойнагъан», — деп яза.
    Шо девюрде Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде Дербент, Таргъу шагьарлар тигиле.
Бизин девюрню IV асрусунда Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде гуннлар деген къавуму орунлаша. Варачан оланы башгентине айлана. Гуннланы сонг бол гьар л ар оьзлеге таби эте. Гунн бирлешивю тозулгъан сонг (454 йыл) Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде бир нече тюрк къавум оьзтёрече яшай. Барсил къавум оланы арасында инг къудратлысы бола ва Дер бентден, Терик-Солакъ тюзлюгюне ерли топуракъланы бийлей.
Совет тарихчи М. И. Артомонов: «Халкъ гьисапда да, политика чалы-шывунда да хазарланы барсил къавум булан тыгъыс байлавлугъу болгъан», — деп токъташдыра.
    Византиялы тарихчи Феофан Исповедник: «Хазарлар, Барси лия дан чыкъгъан уллу халкъ», — деп баянлыкъ бере.
    Тюрк тиллени алими, венгриялы А. Вамбери: «Хазарлар гелгенчилер тюгюл, олар бырынгъы каспий— скиф—къумукъ къавумланы кюрчюсюнде амалгъа гелген», — деп англата.
Гуннланы,    болгъарланы    бирлешивлеринде,   хазар   пачалыгъында къумукъ халкъ болгъанлыкъгъа шеклик этмеге тюшмей.
Дагъыстанлы тарихчи Н. 3. Гьажиева айтагъан кюйде, «болгъарлар ва хазарлар гелгенче Темиркъазыкъ Кавказда болгъар ва хазар тилге ошашлы сёйлейген тюрк къавумлар яшагъан».
Болгъарланы ва хазарланы арагъа чыгъыву Каспий денгиз ягъа тюзлю-гюнде олардан алда яшагъан тюрк къавумланы тилине пуршавлукъ этмеген, неге тюгюл шо эки де къавумну тили къумукъ тилге ювукъ.
    Масала, бизин дёвюрден алдагъы VII асруда Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде: кангар, кам, камак, умук, агъачер йимик тюрк къавумлар яшагъанлыкь токъташдырылгъан. Шоланы арасында къумукъ къавум да болгъанлыкъгъа шеклик этмеге тюшмей.

Бизин дёвюрден алдагъы VII асруда Къара денгиз бойдан, Каспий деигиз ягъа тюзлюгюие скиф къавумланы гелмеги, олар Кавказ арты (Закавказье) эллерине этгек чангъынлар ерли къавумланы юртларын тозгъан, санавун кемитген. Шо девюрде къумукълар Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде яшагъан л ыкъгъа шагьатлыкъ этеген кёп таварих маълуматлар бар.
    Тарихчи П. О. Свидерский «Къумукълар» деген асарында булай яза: «Къумукълар гюнтувуш халкълагъа кёп ювукъ, масала, татарлагъа. Олар бырынгъы девюрлерде Скиф пачалыгъында яшагъан булгъарлар, гуннлар ва оьзге тюрк къавумлар булан бир халкъ болмагъа герек».
Тарихчи И. И. Пантюхов буса булай билдире: «... къумукълар оьзлерде Скифлер элинде яшагъан халкълагъа хас болгъан умуми белгилени сакълагъан».
    Къумукълар Каспий деигиз ягъа тюзлюгюнде гьалиги дёвюрден алдагъы экинчи асруда яшагъанны гьа-къында бырынгъы грек алим, географ Клавдий Птолемей де айта.
Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде лап бырынгъы заманлардан берли аслу гьалда тюрк къавумлар яшагъан-лыкъгьа тёбенде эсгерилген далиллер шагьатлыкъ эте.
    Бизин девюрню баш вакътилеринде Каспий денгиз ягъа тюзлюгюнде савир къавумну бирлешивю арагъа чыкъгъан. Шо къавум хазарланы аслусу гьисаплана.
Араб тарихчи Масуди: «Хазарлагъа тюрк тилинде — савир, фарс тилинде — хазра дейлер», — деп зсгере.
Савирлени, гуннланы, болгъарланы ва хазарланы тюрк тилини кюрчюсюнде къумукълар оьзлени авуз сёз хазнасын байлашдыргъан. Она шо якъдан алгъанда, къумукълагъа хазарланы вариси деп айтмагъа герек.
    Къумукъ тилни илму гёзден ахтарып, элеп къарагъанда, ону сёз хазнасында гуннлардан алдагъы булан янаша болгъарланы ва хазарланы заманындагъы тюрк тилни къатлавлары табулгъанлыкъ да бизин шо пикрубузну мекенлешдире.
    Къумукъ шавхалланы яшав ва гьа-кимлик сюрюв къайдасында хазар гьаканланы  (каганланы)  мердешлери сакълангъанлыкъ да шо пикруну гертилей. Масала, шавхаллар, къышда ва яйда башгъа ерлерде яшагъаны белгили. Хазар гьаканлар кёп асрулар боюнда шолай яшагъан.
    Хазар эли Гюнтувуш Бвропада биринчилей - къурулгъан феодал (бийлик) пачалыгъы гьисаплана. Шо пачалыкъ арабланы Европагъа бакъдырылгъан елевчю чапгъынларыны алдында юз йылланы боюнда ачылмас  тогъас  болуп  токътагъан.
    Тарихчи А. Вамбери эсгереген кюй-де, «хазар пачалыгъыны девюрюнде къумукълар гьали оьзлер бар еринде яшагъан».
   
Дагъыстанны тав халкълары къумукълагъа оьз тиллеринде ат къойгъанлыкъ, лаклар — арнилса, даргилер — диркъалан, аварлар лъаралал (тлараал) (тюзлюлер) деп айтагъанлыкъ, лап бырынгъы заманлардан берли къумукълар Каспий деигиз ягъа тюзлюгюнде яшайгъанлыкъны англата.
Шо да Вамберини пикрусун тасдыкъ зге.
    Къумукълар хазарланы варис болуп къалмайлы,  асрулары да дюр деп   токъташдырагъан   алимлер   де бар.   Дагъыстанлы   совет   тарихчи М. Г. Магьамматов шолайланы бириси.    Олар    хазарланы    тарихин ахтарывгъа   уллу   къошум    этген. Ону пикрусуна гёре,  «хазарлар тарихде   гьызын   къоймай   гетмеген». Олардан    къалгъан    тюрлю-тюрлю алатланы, таш белгилени, авуз яратывчулукъ   зсделиклени   чеберлиги ва сан яныны оьр даражасы гьалиге ерли сакълангъан.
Хазарланы авуз сёз байлыгъыны аслу белгилерин тас этмейли асрулар бою сакълагъан инг гючлю эсделик къумукъ тилдир.
    Юз   йылланы   боюнда   Европа ны да,   Азияны  да  арасында  болгъан алыш-бериш   ва   маданият   байлав-лукълар хазар элинден таба юрюлген. Шо агьвалатларда къумукъ халкъ жанлы кюйде ортакъчылыкъ этген, къумукъ тил, къатнашыв къурал гьисапда, агьамиятлы роль ойнагъан.
    «Къумукъланы аслулары болгъан хазарлар, оьзлеге таби кавказ къавумланы да къуршап, ювукъдагъы ва йыракъдагъы эллеге этеген чапгъынларыны вакътисинде гюнтувушда Азияны халкълары, темиркъазыкъда славян ва туран къавумлары булан къошулушуп, Азияны ва Европаны маданият байлыкъларын бири-бири булан къатнашдыргъан ва оьзлер де шо байлыкъланы къабул этген», — деп яза тарихчи И. И. Пантюхов. «Темиркъазыкъ Кавказгъа татар-монгол елевчюлени гелмегине байлавлу болуп, хазарланы аты заманлыкъгъа тёбенлеше, унутулмагъа башлай, татар-монгол елевчюлени гьакимлиги узакъ къалмай тозулгъандан сонг буса, хазар не де къумукъ халкъны аты янгыдан эсгериле, шо халкъ, ёкъ болмайлы, бир ерге де гетмейли оьз элинде яшап табула», — деп къоша тарихчи.
Гюржю тарихчилер билдиреген кюйде, «XI асруда Темиркъазыкъ Кавказгъа къыпчакъ къавум геле. Гьалиги Чечен-Ингушетияны еринде олар Сунжа (Сююнч) шагьарын тиге, оланы бирлери гьалиги Дагъыстанны топурагъына да чыгъа. Арап сапар-чы Ибн аль-Асир айтагъан кюйде, «Темиркъазыкъ Кавказгъа Чингисхан этген гьужумдан сонг къып-чакъланы авадан яны дагъыстанлы халкълагъа къошулгъан ».
    «XIII—ХУ  асруларда  къумукъ элни дазурлары, Малгъабекден башланып, Каспий денгиз ягъа булан Дербентге етишген »,— деп билдире тарихчи Ильяс Керимов.
   
Чингизханны, оьзюне къумукъланы да къуршагъан уллу ордусу —пачалыгъы, XII асруну ортасында эки улусгъа — уьлкеге бёлюне. Дербентден Терик оьзенге ерлиги бойда яшай гъан къумукълар гиччи улусгъа, Терек оьзенден Малгъабекге ерлиги бойда   яшайгъан  къумукълар   буса уллу улусгъа къошула.
1332-нчи   йылда, ислам   «Алтын Орданы пачалыкъ дини»  деп  бил-дирилгенде,   Терик  оьзенни   гюнба-тыш янында яшайгъан къыпчакъла-ны аз яны, шо динни къабул этип; бусурман болмас учун, Къумукъ тюз-ден гёчюп гетип, гьалиги Украинаны къыбла чёллеринде ва Венгрияда макан тута. Буссагьатгъы вакътиде Венгрияда (Маджаристанда), Уллу Ку-ман ва Гиччи Куман деп, эки вилаят —область   бар.   Оларда   яшайгъан халкълар    оьзлени    къыпчакъланы варислери санай.
    Къыпчакъланы    Къумукъ    тюзде къалгъан кёп яны, тилини де ювукълугъуна   гёре,   къумукъгъа   дёнген. Гьалиги Къаягент районну Оьтемиш юртундагъыланы   бирлери   оьзлени къыпчакъ тухумдан санайгъаны да шогъар бир шагьат бола. Тимур 1394 -1396-нчы йыллар да Тохтамышгъа    къаршы    Терик    бойда юрютген давлар къумукълагъа уллу зарал гелтирген. Давда къырылгъандан къайры да къумукълагъа елевчю асгерлерден яман аврувлар юкъгъан. Натижада къумукъ халкъны санаву бирден-эки кемиген.
    Тюзелип-онгуп, бадрап турагъан къумукъ юртлар давну натижасында бузулуп-тозулуп, инсаниы языгъы чыгъар гьалда харабалангъан. Шо харабалыкъдан чыкъмакъ, бузулгъан юртланы аякъгъа тургъузмакъ,янгыртмакъ, яшавун къурмакъ учун къумукъ халкъгъа кёп загьмат тёкмеге, азаплар чекмеге тюшген.
    Тимурну къыргъынлы давларыны вакътисинде къумукъ халкъны бирлери Къара денгиз ягъа чёллеге гёчген.   1404-нчю   йылда   шо   ерлерде болгъан    француз    ругьани-кешиш Иоан Галифонтийский, «Мунда, христианлар, латинлер, католиклер, греклер, эрменилер, татарлар, къумукълар, валахлар, руслар, черкеслер, лаклар, аварлар кёп ва олар барысы  да  татар  тилде  сёйлей», — деп яза.
Къумукъланы аслу яны, демек кёбюсю, оьз элинденгетмеген. 1460-нчы йылда Каспий денгиз ягъа тюзлюгюне Венециядан гелген тажир-купец Иосаф Барбаро шо гьакъда яза.
    Тыш   душманланы   артсыз-алсыз болагъан      вагыши     чапгъьшлары олагъа къаршы къатты кюйде ябушма борчлу этген, къумукълар  оьзтёрече харлысыз хасиятлы халкъ гьисапда айланадагъы халкълагъа аян болгъан.   Брокгаузну   ва   Ефронну «Энциклопедия     сёзлюгюнде»     шо гьакъда арив айтыла.
«Къумукъ йырларда, — деп яза олар, — гьакъыллы, тергевлю, гючлю ягьлы, берген сёзюне ее, гишини къыйынына-тынчына ортакъчы, оьз элине гьашыкъ, ойлашмайлы иш этмейген, насипден умут уьзмейген, чери булан сыр чечмеге де, йыбав этмеге де амыракъ къумукъну келпети суратлана.
    Хоншусундагъы къавумлардан эсе оьзлени культу расы оьрде экенге, къумукълар олагъа гьар заманда да уллу таъсир этген».
  Тарихчи И. И. Пантюхов язагъан кюйде,«... къумукълар гьар-бир агьвалатгъа оьзлени хоншуларындан эсе яхшы къыйышмагъа бажара».
    ХV   асруну   ахырында   Къумукъ тюзде Таргъу шамхаллыкъ беклеше. Ону дазулары гьалиги Дербент райондан, Терик оьзенге ва Дагъыстанны тав бойларыны ичине багьып гете.
    «Шамхал» деген сёзню маънасы не экенни айтайыкъ. Бизин республикадагъы алимлени бирлери шо сёз арабдан геле деп англата. Эгер ону къумукъ тилдеги маънасына тергев этсе, башгъа пикру тувулуна. «Шам» — къумукъ тилде — мукъуятлы, толу, уллу демек бола. «Хал» демек де, «хан» деген сёзню бизин тилде алышынгъан къайдасы. Шолайлыкъда «шамхал» — уллу хан, ханланы ханы деген маънаны бере. Къумукъ шамхаллар шолай даражада болгъаны ачыкъ»
    Тарихчи Р. М. Магьамматов булай яза: «Шамхалланы ерлери география якъдан алгъанда бек онгайлы бойда ерлешген болгъан. Олар савлай Каспий денгиз ягъа тюзлюкню елеген, тавтюп бойцу бир пайы да оланы къолунда болгъан. Хоншу уьлкелер булан олар кёп къатнашгъан. Шол буса оланы Дагъыстанны оьзге бийлерини арасында биринчи ерге чыгъаргъан».
    Шамхаллар арабдан гелген деген хабарны шамхаллар оьзлер яя болгъан. «Масъаланы шолай салмакъ ругьанилеге ва гьакимлик сюреген атолулагъа пайдалы болгъан» деп эсгере тарихчи А. Р. Шихсайитов.
Шамхаллагъа оьзлени гьакимлигин бир де алышынмайгъан кюйде сакъламагъа бажарылмагъан. Шам-халлыкъ аста-аста ичден таба осаллашгъан, ярплашгъан. Ондан Жюнгютей, Бойнакъ, Яхсай, Эндирей, Кёстек бийлер айрылгъан.
    Къазанны ва Аштарханны алып, Къабарты булан дослукъ «утуп, рус пачалары Таргъу шамхаллыкъгъа къаршы елевчю сиясатын-политикасын башлай. 1560-нчы йылдан, 1605-нчи йылгъа ерлиги аралыкъда рус пача асгерлери Къумукъ элге гьужумгъа он керен йиберилген. Эндирейни уллу бийи Солтанмутну черивюню де, рус пача асгерлерини де арасында 1604-нчю йылда Бавтогъайда гючлю уруш болгъан. Онда пача асгерлер тозулгъан. Шондан сонг рус пача асгерлерини Къумукъ элге гьужумлары 150 йылгъа токъталгъан.
    Кавказны къолгъа алмакъ муратда Персияны да, Россияны да арасында юрюлген ябушувланы натижасында къумукъ халкъны бирлиги тас этилген.
    Терикни де, Солакъны да арасындагъы къумукълар. Россия да, Персия да 1735-нчи йылда Гянджа да бири-бири булан байлагъан дыгъаргъа гёре—Россиягъа, Солакъны да, Дербентни де арасындагъы къумукълар буса—Персиягъа табиликге тюшген.
   
1783—1786-нчы йылларда шамхалланы ерлери Россия империяны еслигине къошула. 1847-нчи йылда буса шамхалланы оьзтёрече гьакимлиги тайдырыла. Шамхалны ерине пача гёрсетген гьаким къуллукъгъа салына.
    1860-нчы йылда Кавказ даву битген сонг да къумукъ халкъны эки якъгъа бёлюнювю такрарлана. Пача гьакимияты Дербентни де, Солакъны да арасындагъы къумукъланы Дагъыстангъа, Солакъны да, Терикни де арасындагъы къумукъланы буса Терский областгъа къоша.
Кавказ халкъларыны бир-бири булан къатнашывун болдурувну ёлунда къумукъ тилни агьамиятыны гьакъында сёйлейген кёп тарих маълуматлар   бар.   «Макан   тутгъан   ери география якъдан онгайлы экенликгё байлавлу болуп, къумукълар Гюнтувуш Кавказда юрюлеген сатыв-алыв саниятны оьз къолунда сакълагъан, къумукъ тил де Гюнтувуш Дагъыс-танда яшайгъан тюрлю-тюрлю къавум ланы къатнашыву учун  ортакъ тил   болуп   тургъан», — деп   языла агъа-ини   Гранатны   «Энциклопедия сёзлюгюнде».
    Шотландиялы, белгиялы, италиялы, германиялы ругьанилер-кешишлер гьалиги Пятигорскийни ювугъундагъы о замангъы Къаргъалы ва Къаррас деген ерлерде къургъан колонияларында басмаханалар ачып, къумукъ тилде бир нече минг китап чыгъаргъан. Шоланы арасында христианланы «Новый завет» ва «Евангелие» деген («Инжил», «Таврет») дин китаплары болгъан. Къумукъ тилни христиан ругьанилер-кешишлер Шимали Кавказны халкъларына христиан динни яйывда къоллагъан.
Кавказда елевчю сиясатын юрютювде къумукъ тилни англатывчу къурал гьисапда къоллавгъа рус пачалар да агьамият берген.
    Биринчи   Николай  пачаны   1829-нчу йылда «Кавказ училищелени гьакъында» деген указында, «Новочеркасскидеги, Ставропольдагъы гимназияларда,   Моздокдагъы,   Георгиевскидеги, Къызлардагъы уезд училищелерде къумукъ тилни уьйренмек учун дарслар юрютме токъташгъанлыкъ» шогъар шагьатлыкъ эте.
    Къумукъ тилни дарслары ондан алда Тбилисини ва Аштарханны охув   ожакъларында   да   юрюлген.
Къумукъ тилни биринчи грамма-тикасын  тизген  алим  Т.  Макаров: «Татар   (тюрк)   тиллерде   сёйлейген къавумланы арасында къумукълар. тилини токъташгъанлыгъы ва дуруслугъу якъдан да, европа цивилиза-циясына ювукълугъу якъдан да барындан да артыкъ кепиме гелди.Кавказдагъы   асгерлерибиз   токътагъан бойну сол къанатында яшайгъан бары да къавумлар къумукъ тилде сёйлейгенликни айрыча эсгермеге сюемен», — деп яза.
    Къумукъ халкъны оьзтёрече хасия-тын, къылыгъын суратлай туруп, рус ахтарывчу И. И. Пантюхов: «Оланы юзлеринде саламатлыкъны, ойлашывну, рагьмулукъну ва яхшылыкъ ёравну белгилери ачыкъ билине. Олар гюнтувушну адамларындан эсе саламат, бир де алгъасамайлар, оьзлени абурун сакълайлар.
    Хасиятына, ачлыкъ оьтюп не де дин инанывларына байлавлу болуп къалмагъалгъа амыракълыкъ олар-да ёкъ. Оланы битиминде яшав агьвалатлагъа  гьайсыз  янашыв  да  ёкъ зат», — деп яза.
    Къумукъ тилни уьйренсин учун тавлулар яшларын къумукъ юртлар. дагъы межитлерде муталим болуп охумагъа йиберген. Къумукъ тилни тавлуланы арасында абуруну гьакъында авар шаир Расул Гьамзатов булай яза: «... алдын улангъа къыз тилейген гелечилер, болажакъ гиевню макътап: «Ол къумукъ тилни де биле»,—дей болгъанлар. Шолай демек «гиев кёпню билеген адам, ону булан къошулгъан къыз насипли болур», — деген маънаны бере».
    Магьачкъалада Дагъыстанны Центральный Пачалыкъ архивинде, Къызлар шагьарны комендантыны фондунда, Центральный Пачалыкъ архивде сакъланагъан, ХVI-ХIХ асруну къуршайгъан документлерде «Къабартыдагъы гьаллар», «Мычыгъышдагъы гьаллар», «Къумукъну гьаллары» деген бёлюклердеги кагъызлардагъы маълуматлагъа къараса, Шимал — Гюнтувуш Кавказны халкълары къумукъ тилни язывда да къоллагъанлыкъ гёрюне. Тек шо бек багьалы документлени уьйренивге гьалиге ерли тийишли тергев берилмей.

АБДУРАГЬИМ КЪАНДАВУРОВ, Дагъыстан  педагогика  институтну  тарихи
кафедрасыны доценти. Рус тилден гёчюрген БАММАТ АТАЕВ.