Абусупиян - апенди, озокъда, чинк башлап оьзю яшагьан девюрню денгизлердей терен билимли, инг де оьр марипатлы, инг де алдынлы ойлары булангъы, оьтесиз гьаракатчы ва бек далаплы гьакъылбайы. Ол—ярыкъландырывчу, шаир, алим, таржумачы, реформатор, публицист, жур­налист, демократ, гуманист. Сонг да, ол оьз халкъыны, сав Дагьыстанны ва гьатта Темиркъазыкъ Кавказны, Европаны алдынлы халкъларыны артындан етишдирмеге эпсиз бек белсенип, ял тапмай айлангъан адам. Шу ойну, кёплеге англатып-сингдирип болмайлы, огьар оьтесиз талчыкъмагьа ва къабунмагьа тюшген.Шу ерде мен сёзюмню исбат этмек учун далиллер гелтирме тийишли гёрдюм:Заманыбыз маърипатны — гьюнерни заманы. Алъякъда къол булан ишленеген затлар гьали барысы да ма­шин булан ишленеген болгъан. Бизден оьзге ерлерде къол булан иш этмакъ бек аз. Бизин къол булан гюнде юз мых этеген устабыз, машин бу­лан он минг мых этеген устагьа къар-шы не ишлесин? Гюнде бир аршун чепкенлик согьагъан къатунларыбыз, юз аршун согъагъан машинге къар-шы не пайда гёрсюн? Гюнде он беш бет языв язагьанларыбыз, он минг бет чыгъарагъан машинге нечик къаршылыкъ этсин? "Дюньяны берекети гетген" десек де, берекет дюньядан чыгъып гетмеген. Къол булан ишлейген бизден тайып, машин булан ишлейгенлени янына баргъан. Биз де, кёмеклешип буса да, машинлер алып ишлесек, берекет, гетмеклигине гьёкюнюп, къайтып да гелир... ("Пайхаммарны ёлу булан". Магьачкъала, 1993 йыл, 38)

"Гьали турагьан ерибиз дюнья болмакъ саялы, дюнья ягъына къарамасакъ да ярамай. Къарамасакъ, оьзге вилаятланы халкъны байлыкъда-рагьатда туруп, биз буса пакъырлыкъда-къыйынлыкъда туражакъбыз. Андан башгьа да, оьзгелер бизин гьайванланы гьисабында гёрюп, гьар заман хорлукъну -эсгикликни гёзю булан къаражакълар. Олар, бийлени даражасына минип, биз буса къулланы манзилине тюшежакъбыз". ("Пайхаммарны ёлу булан". 38 б)

"Къайсы буса да бир вилаятны илму, маърипат ягьындан болду, оьзге ягъындан болду оьрленмагъы, алдынгерли болмагьы — эки зат буландыр.

Аввалгъынчысы, авзунда болду, къолунда болду, гьюнери бар гишилер оьз вилаятын оьрлендирмек учун ялкъмай-талмай къайгьы этип айланмакъдыр. Экинчиси, оьзге халкъ да шол къайгъы этип айланагъанланы къыйынын зая этмей, хадирин билип, тийишли бара-калласын бермакъдыр". ("Пайхам­марны ёлу булан". 49-50 б)

Чинкдеси, ол яшланы охутув ишде янгы къайдаланы Дагьыстанда бирин-чилей къоллагъан. Айтагьаным, Абусупиян-апенди яшлагъа биринчилей болуп, ахырат (дин) илмулар булан янаша дюнья (табиат) илмуланы, демек, яшавлукъ учун тарыкълы илму­ланы: арифметиканы, геометрияны, физиканы, географияны, астрономияны, тарихни, философияны ва олай башгъаларын уьйретмеге башлагьан.

Къумукъланы тилин ва адабиятын уьйренмеге Дагъыстангъа гелген белгили алим-тюрколог, Азербайжан университетни профессору Бекир Чобанзадени тилевюне гёре 1925-нчи йыл Абусупиян Акаев оьз къолу булан язгъан "Автобиографияда" булай айтыла: "Биз экев (биревюсю М-М.Мавраев) алим ва гьюрметли инженер Адилгерей Дайитбековну гьаракаты булан янгы къайдагъа гёре тизилген алфавитни уьйренмек учун Къазан якъгъа гетдик. Христиан календаргъа гёре 1900-нчю йыл эди... Оренбург шагьарны къы-рыйында ерлешген Каргалы де­ген гиччи шагьарда, муаллим Абдуллагьдан биз охутувну янгы къайдасын (арапча "усул джедид") уьйрендик, белгили алим Фатых-апенди Кари-мовну янында буса арифмети­ка, геометрия ва башгъа математика илмулагъа ее болдукъ. Элиме къай-тгъанда, мен юзге ювукъ яшны янгы къайда булан охутдум. Ондан къайры да, башгъа муаллимлени де янгы къай­да булан даре бермеге уьйретип, шо къайданы яймагьа бары гючюмню са-лып чалышдым. Шулайлыкъда, охутув­ну янгы къайдасын Дагъыстангьа мен яйдым". (Гёчюрген макъаланы автору.) Бу гьаракатында да ол аз четимликлеге ва къыйынлыкълагьа къаршылашмагьан. Гьар не янгы зат да яшавгьа, сиз де билеген кюйде, бек къыйынлы шартларда: кёп чатакълар ва тогъаслар са-лынывлардан таба чыгъа. Бу ишни агьамиятлылыгъын оьзлени томакълыгъын англамайгъанлагъа  жавап гьисапда Абусупиян-апенди оьзюню 1904-нчю йылда  чыкъгьан"Юз йыллыкъ тынч рузнама ва маълума гьасана" деген китабына язгъан баш сёзюнде булай айта: "Ай дин къардаш! Пайгъамбарыбыз алайгьи салам оьзюню гьадисинде: "Мени уьмметимни инг яхшылары ахы­рат учун дюньяны къойгъанлары да тюгюлдюр, дюнья учун ахыратны къой­гъанлары да тюгюлдюр; мени уьмметим­ни инг яхшылары дюньяны да, ахырат­ны да экисин де гьасил этгенлердир", — деп айтгъан. Шону учун бизин де къастыбыз — дин къардашларыбызгъа дин ягьындан да, дюнья ягьындан да зат англатмакъдыр, оьз вилаятыбызны оьзге вилаятлагьа ошатмакъдыр". (Пай­хаммарны ёлу булан". Магьачкъала, 1993 й., 56-57 6)

А.Акаев тувмадан Аллагь берген пагьмусун, бары гьюнерин, къанын-жанын элинден аямагьан, савлай оьмюрюн халкъын оьр этмеге багъышлагьан, гьакъылыны мукълугъундан миллет аздырагъанлагъа гьакъ юрегинден янагъан-гюеген ва оланы сай гьакъы­лыны есирлигинден къутгьармагьа гече-гюнюн бир этип арымайлы-талмайлы талашгъан Къумукъну эревюллю уланы. Дагъысын айтмагьанда, дагъыстан хал-къланы тарихинде башында, Дагьыстан­да басмахана къурмагьа тарыкъ дейген ой тувуп, къан тер болуп айланып, шо оюн яшавгъа чыгъарып, биринчилей болуп, дагъыстанлыланы: къумукъланы, аварланы, даргилени, къазикъумукъланы, лезгилени, гьатта Дагъыстандан тыш-дагьы бир-бир халкъланы да къолуна ана тиллеринде китаплар тутдургьан-лыгьы гиччи ишми — аз къыйынмы?! Тек ону, бу бек тизив ва асил негетли

гьаракатында да, яв юрегин ярагъанлар— юрек майларын иритегенлер та-булмай къалмагьан. Шу оьрде эсгерилген чонтукъ гьакъыллы, хырча ва къыйра къылыкълы къавум: "Арап тилде тюгюл эсе китаплар чыгъарылма ярамай. Ана тилде (къумукъ, авар ва олай башгъа тиллерде) китаплар чыгъармакъ — гюнагь", — деп илинип-тагъылып, Абусупиян-апендини кёп заманлар башын инжитип турагъанда, ол бек мекенли ва мугькам далиллер гелтирип, мисал учун, "Пайхаммарыбыз алайгьи саламны бир гьади-синде: "Гьар не тил болду, оьзюню тилин ярашдыргъан гишиге, Аллагьу таала рагьмат этсин", — деп айтгъан деп язып, къолуна тутдуруп, авзун дагьы ачмасдай этгенде де, шо табун гюнчюлюк къара гьаракатын узата ва энни: "Йырланы, масалланы', сарынланы салып китап чыгъармакъ - уллу гюнагь иш! Гьарам!" — деп гьуя-гьарай салып башлагьанлар. Бу гезик де А.Акаев аз билимли, англаву кеп артда къалгъан шо тайпагьа англатмакъ учун булай язгъан: "Бизин Дагъыстандан оьзге, вилаятдагъылар минг йыл аввалдан берли оьзлени тиллериндеги йырланы болду, масалланы болду, сарынланы болду — жыйып ки­таплар яза гелгенлер.

... Амма не пайда, пикрусу уянмагъан гишилер биз язгъан китапланы бирле-рине айып этелер. Шол гишилер инг тийишсиз гёрген затыбыз да —масаллар булан йырлар язгъан китабыбыздыр".

Пайгъамбарыбь|з алайгьи салам оьзю­ню гьадисинде: "Йырларда да гьикмат бар" деп айтгъан. Пайгьамбар оьзю де сёзню арасында арап йырлар булан масал гелтире болгъан. Пайгьамбар алайгьиссаламны заманында инг яхшы алимлени бириси болгъан Ибну Аббас деген гиши оьзюнден Къуръандагъы гьар не калиманы маънасын сорагъан гишиге арап сарынланы бирин айтып баян эте болгъан. Шол Аббас деген гиши де, оьзге китаплагьа къарап ялкъгьанда, "энни йыр китапланы гелтиригиз" деп айта болгъан. Имам Шафиъи разияллагьу ангьуну сёзюне гёре, йыр­лар да, сарынлар да, масаллар да — адамны табиатына назиклик, иттилик, аривлюк гелтире.

Биз шол китапны ичине беш юзге ювукъ масаллар язгъанбыз. Аланы гьар бирисинде бир гьакъыл бар. Али рази­яллагьу ангьу оьзюню уланы Гьусайнгъа этген васиятында, "масалланы да билмеге далап эт", — деген сёз де бар. Бир вилаятдан масаллар да, йырлар да кёп болмакъ — шол вилаятны халкъы билимли, пагьмулу, гьюнерли болмакъгъа тюз эте. Шону учун гьар вилаятны гишилер оьзлени шолай затларын язалар. Арада биз язмай къалсакъ, оьзге вилаятлардагьылар "Дагьыстанны булай затлары ёкъмукен, бар буса да оланы язмагъа язув билегенлери ёкъмукен" деп айтмасларму? Айтар чы. Гьасилул-калам, биз гьар не язсакъ да, пайдасы барны билип язабыз. Билмейгенлер ин-демей туруп сама билмейму? Бизин оьзлер чакъы да зат билмейген гьисап этему? Шолай гьисап эте буса ол ярай. ("Пайхаммарны ёлу булан", Магьач­къала, 1993 й., 58-59 6).

Абусупиян-апенди оьзюню ярыкълан-дырывчулукъ, шаирлик, алимлик, таржу-мачылыкъ ва олай башгъа ишлери бу­лан бек машгъул болса да, сияса (поли­тика) якъдан да гьеч хантав болмагъан, демек, ондан ягъада турмагъан. Сия-сагъа ол шу йигирманчы асруну башындан берли агьамият бере гелген болма герек. Эсгерилген "Автобиографиясында" ол булай яза: "... Мен бир минг тогъуз юз еттинчи йылда сатып китаплар алмакъ учун Мисриге (Египетге) ва Истанбулгъа бардым. Ва магьа, Дагъыстангъа тарыкълы янгы китаплардан къайры, ондан яшыртгьын кюйде, гери урулагъан башгъа китапланы да гелтир­ме бажарылды". ("А.Акаевни адаби-ят ва илму варислиги". Магьачкъа­ла. 1992 й., 129 6.)

Айтагъаным, пача Россияны зулмусундан ялкъмагъан ва безгимеген эди буса ва юрегинде огьар оьжетлик тувмагьан эди буса, ону политикасына къаршы — гери урулагъан, яшырып сакълап, яшыртгьын охума тюшеген, билинип къалса, яшаву-къысматы учун бек къоркъунчлу, шо китапланы йыракъ эллерден-алыслардан мунда, Дагъыстангьа, гелтирмес эди деген ой тувулуна.

Сонг да, ону политика къаравлары, инкъылапчы ругьу 1917-нчи йыл фев-ральда болгъан буржуазия инкъылабындан да алъякъда болгъанлыкъгъа шулай дагьы да бир агьвалат исбат эте:

         Санкт-Петербургда белгили ярыкълан­дырывчу ва жамият чалышывчу С.Гьабиев чыгьарагьан "Дагьыстанны тангы" деген жамият-политика журналны 1913-нчю йылда пача гьукуматы япгъанда, алдынлы къаравлары булангьы Абусу­пиян-апенди пачаны ва ону рагьмусуз чиновниклерини бу адилсиз-законсуз ишлерине эпсиз къазаплана ва, пача Россияны зулмучу жиргенч юзюн ачып, "Бу-гюнню герекли масъаласы" деген шиъру яза. Орусчагъа гёчюрюлюп 1913-нчю йыл С-Петербургда "Бусурман газетде" чыгъарылгьан шо сатиралы шиърусун-да ол пача къурумуна "тюйлюген (кор­шун)" йимик итти тырнакълары булан­гьы къарт зулмучу", "чагьан ва каптар гийик (гиена)" дей ва, гележекге къатты кюйде инана туруп, "бизге дагъы да Гюн чыгъар", — дей.

Муна шу мисаллар, мен ойлашагьан кюйде, А.Акаевни 1917—1918-нчи йыл-ларда инкъылапчылагъа ирия болмакъ-лыгьыны аслу себеби болма герек.

Бираз алда айтгъанлай, халкъны на-сипли гележегинден умут уьзмейген Абусупиян-апенди Россияда февраль инкъылабы уьст гелгенде, озокъда, бек къувана, къара халкъны яшавун яхшы-лашдырма онгайлы шартлар яратмагьа имканлыкълар болажагъына инана ва, ону уллу ругьланыв булан къаршылап, политика чалышывун жагь кюйде жан-ландыра. Масала, февраль инкъылапдан сонг чыкъмагъа башлагьан "Мусават" ("Тенглик") деген биринчи къумукъ га­зетде ол булай яза: "Бугюн сама халкъ булай ихтиярлы болмагъан буса, Орус пачалыкъны ичинде биз языкъ болажакъ эдик. Алдынгъы зулмучу пачалыкъ орус динден оьзге динге, орус тилден оьзге тилге де эркинлик бермей эди. Амал болгъан чакъы аста-аста оланы къыса эди. "Бизин сиз къысасыз, бизин дини-бизге, тилибизге эркинлик бермейсиз!" — деп айтмагьа да ярамай эди. Пача-лыкъгьа зараллы гиши деп, жандармалар тутуп, туснакъгьа сала эди. Яда си-бирге йибере эди.

Гьасилул калам, аста-аста къыса туруп, "бир нече юз йылдан сама Орус пача-лыкъда орусдан гъайры гиши къалмас, гьайры диндегилер де бара-бара орус-лашып къалыр, динлери де гетер, тиллери де битер" деп ойлай эдилер. Бугюн буса, Аллагьу таалагьа кёп шюкюр, Орус пачалыкъ, ол хыялны хаталыгьын англап, ол пикрудан къайтды. Алдынгъы хатасына тавба этди. Бугюнден сонг, гьар дин тенг! Гьар тил эркин! Бугюн гьеч бир миллетни халкъы алдын йимик Орус пачалыкъны оьгей уланы тюгюл. ("Пайхаммарны ёлу булан". Магьачкъала. 1993й., 71—72 6.)

Зулмуну тюбюнде янчылгъан загьматчы халкъгъа языкъсынагьан, жаны авруйгъан, ярлы халкъны елкесинден басгъан пача гьукуматына ва огъар сатылгъан ерли бай-бийлеге шамланагьан-къагьарланагъан, азат яшавгьа сувсап, эркинликге талпынагъан ва оьзюню пагьмусу-гьюнери, асил табиаты булан халкъ арада уллу абур-гьюрмет къазангъан А.Акаевни эслеген гёрмекли ин­къылапчылар У.Буйнакский, Ж.Къоркъмасов, М.Дахадаев, С-С.Къазбеков, З.Ба-тырмурзаев ва башгъалары ону булан къатнамагъа башлайлар, ону юрек къыл-ларын тезден къытыкълайгъан умутланы, хыялланы гьакъында лакъырлашыв-лар этип, яхшы гьаллы, таза юрекли, гьакъ-герти насигьатчы, пасигь-дилбар маслагьатчы, терен ойчу, мисгин-пакъыр халкъны къулу, ону азатлыгъыны ва на-сипли гележегини есири Абусупиян-апендини аста-аста инкъылапчыланы янына тарталар. Инкъылапчыланы адамны гёнгюн хош, юрегин шат этеген къурч сёзлерине, инсанны къанатландырагъан илгьамлы ойларына-пикруларына байланып, олагъа къатты кюйде ина-нып ва, оланы сёзюн алып, олар тутгъ-ан ёлну халкъгъа англатмакъ учун, А.Акаев айрокъда "Ишчи халкъ" деген газетде хыйлы макъалалар чыгьара. Бу ерде де тюпдеги мисалланы гелтирмек оравлудур деп ойлайман: "... Инг аввал биз социалистлени атын эшитгенде, ола-ны кёп яман гишилер", деп санай эдик. Олар — "дюньяны ичиндеги зулму деп айтгъан затны тамурун гесип, зулму булан алынгьан бийлени-байланы къо-танлары-тавлары жамиятгьа къайтма герек" деп айтагъан адамлар. Олар — "бай деп биревню сыйлап, ярлы деп биревню хорламагьа ярамас, барын да тенг гёрмеге герек" дейген адамлар. Олар — "бир адам кёп уллу бай болуп, ону хоншусу кёп ярлы болмакъ адам-лагьа да, инсангъа да ярашагъан зат тюгюл, шогьар арада зулму да болмай-гьан кюйде, динге бузукълукъ да болмайгьан кюйде бир тадбир (чара) этмеге яхшы эди" деп айтагьанлар. Большевиклер де — социалистлени зор та­буну. Социалистлер айтагъан зат буса: "Халкъны ихтияры халкъны къолунда къалмакъ, къалмаса — зулму болмай къалмас" деп айталар олар.

Гьакимлени де, бийлени де, байланы да этеген зулмуларына инг аввал эс тапгьанлар да, шол зулмуланы къара халкъдан тайдырмакъны инг аввал ой-лагьанлар да — социалистлер эдилер. Шо пикру булан нечесе йыллар ишле-ген сонг, социалистлер, Николайны да тахдан тюшюрюп, халкъны ихтиярын оьз къолларына бердилер. Ахырда, Дагь-ыстанны мисгин халкъыны къолундан ихтияр гетмеге турагьанны гёрюп-билип, орус вилаятдагьы большевиклер Дагь-ыстангъа бирдагьы керен гелме тюш-дю. Муна бугюн гелип, экинчилей де Дагъыстанны ихтиярын къара халкъны къолуна тапшурду. Гетип барагьан гью-рият къайтды. Къутлу болсун бизге бу гьюрият! Энни сама къолдан чыкъмагъа къоймай, яхшы сакъламагьа далап этейик!

Большевиклени гьакъыкъатын билген сонг, бизин де, оланы да арасында дав этмеге таман чакъы себеп де гёрюнмей. Олар сюе: орус пачалыкъны къо-лундагьы бары да ишлейген мисгин халкъны уьстюнден зулму таймакъны. Олар — "бары да халкъны ихтияры бир гишини къолунда болма ярамас, болса — зулмугъа ёл бола" деп айталар. Гер­ти зат. Николайны тахдан тюшюрген гишилер, башгъа гишини тахгъа миндир-мекни маънасы да ёкъ. Бу большевик­лер бизин Дагъыстандагъы ишчи мис­гин халкъны ихтияры къолундан чыкъ-магьа аз къалып тура экен деп эшитип, Дагъыстанны мисгин халкъына кёмек этмекни къасты булан гелген гишилер. Бизин оьзлеге уллулукъ сюеген имам-лагъа, оьзлер халкъдан зулму булан алгъан къотанлардан айрылмагъа сюй-мейген бийлеге, байлагьа да къарамай, тюшген ихтиярны да, гьюриятны да сакъ-ламагьа билген бусакъ, большевиклер бизин Дагъыстангъа гелмежек эдилер.

Оруслар бизин динибизни, шариаты-бызны артдырмаса да, бизин арабызда аслу—низамны юрютдю. Оруслар гел-меген эди буса, Дагъыстанны алдынгьы яман гьалы гьали де болур эди. Баш­гъа бир пачалыкъны къолунда болса тюгюл эсе, оьзюбюз оьзюбюзню юрютмеге болмайгъаныбыз гюн йимик аян болду. Бизге гьюрият да, ихтияр да та-рыкъ тюгюл экен. Таякъ да, къамучу да тарыкъ экен. Большевиклер гелгинче, Шурада эки гюнню ичинде бир гиши оьлтюрюле эди. "Жамъият исламия" адамлагьа: "Базарда тюбекни сатыв-алывун къоюгъуз" деп юз керен айтды, буса да токътатмагъа болмады. Боль­шевиклер гелгенден сонг, адам оьлтюр-макъ да битди, базарда буса тюбек са-тагьан яда алагъан гиши де гёрюнмей". ("Пайхаммарны ёлу булан". Магьач-къала. 1993 й., 21-26, 31-32 66.)

Балики, биз оьрде атларын эсгерген инкъылапчылар оьзлер де шолай болар деп тура болгьандыр, Абусупиян-апен-дини ва олай оьзгелени алдатмагьа хыялында да болмагъандыр, гьакимлик-ни къолгъа алгьанда, гьукуматны башын тутгъан тайпа, ёнкюп-шашып, къутуруп гетип, халкъгъа хыянатчылыкъ, зулмучу-лукъ этер деп ойлашмагъа тюгюл, гьат-та эсине-пусуна да гелмегендир. Сонг да, оьрде эсгерилген инкъылапчыланы Совет гьукуматны шо терс ишлеринде бир гюнагьы да болма кюй ёкъ, неге тю­гюл олагьа Совет гьакимлиги токъташ-дырылгьынча яшамагьа да насип бол-мады, къара халкъ учун жанларын къур-бан этип, гюн гёрмей яшлайын гетди-лер. Биргине-бир сав къалма насип болгъан, инкъылапчы-ватандаш давну игити Жалалутдин Къоркъмасовгьа да не гьал салдылар.

Лакъырдан тайышагьан йимик бола буса да, оьрдеги пикрумну исбатламакъ учун, далил гьисапда бизин пачалыкъда болгъан, сиз барыгъыз да билеген, бир агьвалатны мисал этип гелтиремен: етти-сегиз йыл алъякъда, биз США-ны ва шолай башгьа капиталист пачалыкъла-ны къартыллатып, тюк-тюгюн тургьуз-дурагьан СССР тозулар ва бизин пача-лыкъ капитализмни ёлуна тюшер деп бир де ойлашамы эдик? Воллагь, эси-бизге де гелмей эди. Гёрдюнгмю, бизин шо ёлгъа экев: Горбачёв да, Ельцин де халкъгъа да сорамай, теберип салып къойду. Инкъылапдан сонггъу йыллар-да да муна шулай болгьандыр, халкъгъа къысасланы ва къыйыкъсытывланы — шо адилсиз, законсуз ишлени бир-эки ярахсыз этгендир.

Гьасили, Дагъыстанда Совет гьакимли­ги токъташдырылып битмеген—инкъы-лапчылагъа оьтесиз къыйынлы ва бек авур, гьатта оланы яшаву учун эпсиз къоркъунчлу йылларда, А.Акаев олагьа бары гючюн, гьюнерин-пагьмусун салып кёмеклешген.

"1919-нчу йылны язбашында, — деп яза Абусупиян-апендини ювугъу, муал-лим М-К.Сагьадуллаев, — мен Тёбенкъазанышда Абусупиянны уьюнде Дагъы­станны загьматчыларыны тыш чапгъын-чылагъа—акълагъа къаршы ябушувну ёлбашчыларыны бириси З.Батырмурза-евни бир нече гезик гёрдюм, Ону уьюн­де башында У.Буйнакский, Ж.Къоркъ-масов булан область комитетни яшыр-тгьын жыйынлары оьтгериле эди". "Ол Ж.Къоркъмасовну, У.Буйнакскийни ва башгъаларын лап къоркъунчлу заман-ларда оьзюню уьюнде-эшигинде айлар булан яшырып да сакълагьан.

Дагьыстанда Совет гьакимлиги заман-лыкъгьа тюп болгъанда, социалистлени ва большевиклени якъчысы деп, контр-революциячы, контрразведканы началь-ниги, пача Россияны полковниги Н.Тар-ковскийни буйругъуна гёре, А.Акаев 1918-нчи йылны октябрь айында туснакъ этилине. Эсгерилген автобиография-сында ол булай яза: "Туснакъгъа (зин-дангъа) да тюшдюк, тек ахырда нечик буса да къутулдукъ, Аллагьгъа шюкюр! — гьали эркинликде яшайбыз". (Гёчюр-ген автор).

("А.Акаевни адабият ва илму ва-рислиги". Магьачкъала, 1992п., 1316.)

Гьасили, Октябрь революцияны уьст гелмеклигини натижасында большевик­лер гьукуматны къолгъа ала. Инкъылап-ны къагьруман уланлары загьматчы халкъны насиби — гележеги, ону ярыкъ гюнлери учун ябуша деп къатты инан-гъан Абусупиян-апенди, большевиклер энни адилли-низамлы демократ пача­лыкъ къурар деп умут эте ва Совет гьу­куматны башлапгьы йылларында да большевиклеге гьакъ юрекден гьалал къуллукъ этип юрюй.

А.Акаевни шолай ойлаша болгъан-лыгъын, ону 1920-нчы йылны май айын­да эркинлик учунгъу ябушувда жанла-рын къурбан этген инкъылапчылар: У.Буйнакскийни, М,Дахадаевни, С-СКъаз-бековну, Гь.Сайитовну ва башгьалары-ны сюеклерин Темирханшурада гёме-генде къайгьылы жыйында сёйлеген сёйлевюнден ашкере-аян болуп тура: "Сиз, оьзюне талпынып тургьан азат-лыкъны гёрмей, бу дюньядан гетдигиз, тек халкъ муна шогьар етди. Биз бек яхшы билебиз, сиз бизин пачалыкъны халкълары къазангьан азатлыкъгъа бек шат болажакъ эдигиз. Яшасын бизин ёлдашларыбыз, сизин ёлугъуздан ба­рагьан! Олар, озокъда, азатлыкъгъа толу кюйде ее болмайлы ва яшавну кюрчю-еюнден башлап янгыртмайлы токъта-мажакълар". (Гёчюрген автор).

("А.Акаевни адабият ва илму ва-рислиги". Магьачкъала, 1992й., 206.)

1926-нчы йылдан башлап, къарагьан-да, терен гьисли, назик табиатлы Абусупиян-апендини совет къурумдан гёнгю чыкъмагъа башлагьан. Айрокъда 1927— 1929-нчу йылларда арапча охугьанланы — ругьанилени туснакълагьа тыгьып, бир гюнагьсыз адамланы жибин чакъы да гёрмей, судсуз—дувансыз гюл-лелеп, бирлерин буса йыракъ сибирлеге йиберип ва дин ожакъланы (идараланы, межитлени, мадрасаланы) бир ягъадан ябып тербейгенде, А.Акаев бек гючлю къыйнала, большевиклеге ва Со­вет гьукуматгъа этген къуллукъларына оьтесиз гьёкюне. Тюзлеме бажарылмай-гъан бу янгылышына юреги янып, не этегенни билмей, оьзюню йимик сагьы-нып (юреги таза адам башгьаланы да оьзюн йимик гёре чи) шо заманлар ювукъ-арекге дегенлей юрегин ачып — гьёкюнчюн айтып сырлашгъан. Арасындан бириси (авзу сырылгъыр-мюгьюр (печать) урулгъур, чагъывчу — адам сатывчу), ерде ятма тюгюл, ерге тюшме де къоймай, оьрге —ОГПУ-гъа етишдире. Шулайлыкъда, 1929-нчу йылны июнь ай-ыны лап башында Абусупиян-апенди туснакъ этилине.

Ери гелгенде темирни кертидей къа-тып эркек сёзюн айтмагьа болагъан Абусупиян-апенди ОГПУ-ну сорав алывчусуну соравларына, сонг судда ташдырып бир де бюдюремей булай жавап берген: "Мени политика къа-равумну сизге шунда ташдырып бил-диремен. Мен ислам динни, шариат-ны къатты якъчысыман ва шо кююм-де къалажакъман. Совет гьакимликни бары да чаралары булан мен рази-лешме болар эдим, тек бусурманланы арасында аллагьсызлыкъ гьакъда сёз юрюлегенде, мен бир заманда да рази болмасман. Шогьар рази болагъан бусурман алимлени табып боларсыз деп де эсиме гелмей. Айтгъанман ва айтажакъман: Аллагь бир, пайхаммар гьакъ ва бары да бусурманлар ислам динни ва шариатны къанунларын (за-конларын) юрютмеге герек деп. Яшырмайман бир де: ахырынчы гю-нюме ерли, демек, мени тутуп, туснакъ этип къойгъунча, бусурман халкъгъа айтып юрюгенмен, исламны ва шари­атны ёлун юрютмек гьар-бир бусур-мангъа борчдур деп. Мен олар (боль­шевиклер деген маънада) гележекде де дин юрютювню эркинлигин къо-яр деп ойлаша эдим, тек къоймайгъ-анны билгенде олардан айрылдым. Мен бир заманда да динге ва шари-атгъа хыянат болмагъанман. Динни ва шариатны якълавну ёлундан юрюген­мен, юрюймен ва юрюжекмен". (Гё-чюрген автор).

1929-нчу йылны декабрь айыны 14-нде А.Акаевге ОГПУ-ну Коллегиясы суд эте ва бир гюнагьсыз адамны не-гьакъ такъсырлап, он йылгьа къагь-рулу йыракъ Темиркъазыкъгъа сюр-гюн эте.

Ол нечик гючлю ругьу, нечик бай жан азыгьы булангьы намуслу-ягьлы, къый-ынлыкълар къажытмайгьан къоччакъ адам болгъанлыгъына, ону булан бир-че туснакъда,  лагерде болгьан ва ондан уьюне эсен-аман къайтмагьа насип болгьан Урма юртлу Абдурагьманны хабары да шагьатлыкъ эте. Ол айтагьангьа гёре, Абусупиян ондагъы зулмудан тазза янчылгьан, увалгъан-эзилген халкъын ругьдан тюшмеге, ас-силик этмеге къоймай болгьан, кюйсюз-лерине: сувукъ тийгенлерине, къулагьын ва аягьын уьшютгенлерине къарап, эмчи болуп, хыйлыларын сав эте бол­гъан. Оьзю булан бир баракда турагьан туснакъ ёлдашлары уьюн-эшигин, яшларын, дос-къардашын сагьынып бек пашман-кюстюн болуп турагъан заманларда арив тавушу булан Къуръанны сураларын ва олай да йырланы, дастанлардан (поэмалардан) гесекле-ни гёнгюнден охуп, оланы гёнгюн ача болгъан. Насигьатлар берип, маслагьат этип, туснакъ ёлдашларыны юреклерине сабурлукъ сала болгъан. Гьатта лагерни къаравуллары да, шунча пагьмулу, шунча тизив адамны туснакъгьа йибереми деп, ону туснакъ этгенлеге къазапланып, бек айып эте болгъанлар.

Адамлыкъны, гертиликни, тюзлюкню байракъчысы, оьз халкъын оьр дара-жагьа чыгъармагьа савлай оьмюр бою янын салмайлы жанталашгьан, там тармашгъан Абусупиян-апенди 59 йыллыкъ чагъында йыракъ сибирлерде ГУЛАГ-ны авур шартларында савлугьун тас этип, шолай зая болуп, чакъсыз оьлюп гетген.

Ёкъ, ол оьлмеген! Игитлер, шаирлер, алимлер.., демек, халкъына къуллукъ этгенлер оьлмейлер. Ол — игит, шаир, алим... Абусупиян-апенди анадаш халкъы бар чакъы яшажакъ, яшажакъ, гьар даим де яшажакъ!

Магьамматшапи  МИНАТУЛЛАЕВ,

Россияны Язывчуларыны союзуну члени.