Абусупиян Акаев Аллагьутаала оьзюне тувмадан берген пагьмусун, бары гьюнерин, къанын-жанын халкъындан аямагьан, савлай оьмюрюн ону оьр этмеге багъышлагъан, гьакъылыны мукълугъундан миллетин аздыргъанлагъа гьакъ юрегинден янгъан-гюйген ва оланы гёзлерин ачып тюз ёлгъа салып, сай гьакъылыны есирлигинден азат этмеге гечесин-гюнюн бир этип, арымайлы-талмайлы талашгъан къумукъну ва савлай бусурман уьмметни эревюллю уланы.

Ол авамлыкъда къалып турагъан халкъланы Гюнбатышны (Европаны) алдынлы халкъларыны: ингилислени, французланы ва олай башгъаларыны артындан етишдирмеге эпсиз бек къасткъылып чалышгъан алим, оьзю яшагьан девюрню оьтесиз гьаракатчы ва бек далаплы гьакъылбайы. А.Акаевни шолайлыгъын исбатламакъ учун таман даражада болушлукъ этер деп далиллер гьисапда ону шу тюпдеги къыйматлы калималарын мисал этип гелтирме оравлу деп гьисаплайман:

«Гьали турагъан ерибиз дюнья  болмакъ саялы, дюнья ягъына къарамасакъ да ярамай. Къарамасакъ, оьзге вилаятланы халкъы байлыкъда, рагьатлыкъда туруп, биз буса пакъырлыкъда, къыйынлыкъда туражакъбыз. Андан башгъа да оьзгелер бизин гьайванланы гьисабында гёрюп, гьар заман хорлукъну-эсгикликни гёзю булан къаражакълар. Олар бийлени даражасына минип, биз буса къулланы манзилине тюшежакъбыз». («Пайхаммарны ёлу булан», 38 бет).

А.Акаев  Къазан якъда (Татарстанда) ондагъы белгили алимлер булан бирче «усул джадид» (янгы къайда) деген охумакъ-язмакъны тынч кююн чыгъарывда ортакъчылыкъ этген. Шо янгы къайданы къысгъача маънасы булай:

Яшланы охума ва язма уьйретив янаша юрюлме герек, алдын охумакъ булан бирче языв юрюлмей болгьан. Яшланы айры-айры гюгюл, клас-клас этип охутув. Демек, алдын гьар яшны дарсы бир башгьа бола гелгеи Гьали кёп яшгъа бир даре берме герек. Алдын яш не заман гелсе де къабул этилине болгъан. Янгы къайдагъа гёре охувлар гьар йыл гюзде башлана. Гюзде таман чакъы яш жыйылмаса, язбашда бирдагъы жыймагъа яратыла.

Етти йыл битмеген яш мактапгъа къабул  этилинмей. Яшлагъа гьарпланы аты тюгюл айтылмай болгъан. «Усул джадидге» гёре, аты булан тавушу да айтылма тарыкъ. Гюнде алты дарcдан кёп болмагьа тюшмей, класда отуз охувчудан кёп болмайгъан кюйню этме герек. Биринчи дарслагъа къыйын предметлер салына. Дарсларда карталар къоллана, такъта (доска) ва олай башгъа затлар къолланма тарыкъ, алдын буса олар къолланмай юрюлген.    

Такъсыргъа тюшген яшны уруп жазалав гери урулгъан. Алдын йимик салкъын жабарда олтуруп тюгюл, яшланы столну артында шанжалларда олтуртуп, охутма гереклиги ташдырылып айтыла. Охувчулагъа чагъына гёре англама тынч болар оьлчевлерде тарихден, жагърапиядан (география), арифметикадан (гьисап дарс) ва олай башгъа предметлерден дарслар бериле.

   Ингдеси, ол яшлагъа билим берив ишде янгы къайданы янгыз Дагъыстанны тюгюл, савлай Шимали (Темиркъазыкъ) Кавказда биринчилей къоллагъан. Демек, Абусупиян-апенди яшлагъа биринчилей болуп ахырат (дин) илмулар булан янаша дюнья (табиат) илмуланы, демек, яшавлукъ учун тарыкълы илмуланы: арифметиканы, геометрияны, физиканы, географияны,  астрономияны, историяны, философияны ва олай башгъаларын уьйретмеге башлагъан.

Билимни агьамиятлылыгъын ол динден сонг экинчи ерге салгъан. А.Акаевни «Иршад-ас-сибйан» деген китабы басмадан чыкъгъан биринчи къумукъ букварь ва биринчи охув - методика китап. О савлай Дагъыстанда да биринчи азбука, ону Дагъыстанны къалгъан миллетлери учун да уллу маънасы болгъан, олар сонг оьзлени букварларын, Абусупиянны китабындан ёлбаш чылыкъ ала туруп, тизгенлер. Неге тюгюл, А.Акаевни азбукасы оьр касбу даражада тизилген. Ону кёбюсю педагогика ва методика асарлары гьали буссагьатда да оьзюню агьамиятлылыгъын тас этмеген.

   Дагьыстангьа къумукъланы тилин ва адабиятын ахтармагьа иш этип гелген алим-тюрколог , Азербайжан университетни профессору Бекир Чобан-задени тилевюне гёре 1925- нчи йыл Абусупиян Акаев оьзюню гьакъында оьзю язгъан биографиясында (автобиографияда) булай деп эсгере: «...Биз экев (биревюсю М.-М. Мавраев) алим ва гьюрметли инженер Адильгерей Дайитбековну гьаракаты булан янгы къайдагъа гёре тизилген алфавитни уьйренмек учун Къазан якъгъа гетдик. Христиан календаргъа гёре 1900-нчу йыл эди. ...Оренбург шагьарны къырыйында ерлешген Каргалы деген гиччи шагьарда муаллим Абдуллагьдан биз охутувну янгы къайдасын (арапча «усул джадид») уьйрендик, белгили алим Фатых-апенди Каримовну ягъында буса арифметика, геометрия ва башгъа математика илмулагъа ес болдукъ, Элиме къайтгъанда мен юзге ювукъ яшны янгы къайда булан охутдум. Ондан къайры да башгъа муаллимлени де янгы къайда булан дарс бермеге уьйретип, шо къайданы яймагъа бары гючюмню салып чалышдым. Шулайлыкъда, охутувну янгы къайдасын Дагъыстангъа мен яйдым!» (Къумукъчагъа гёчюрген  макъаланы автору).

Бу гьаракатында да ол аз четимликлеге ва къыйынлыкълагъа къаршылашмагъан. Гьар не янгы зат да яшавгъа, сиз де билеген кюйде, бек къыйынлы шартларда, кёп чатакълар ва тогъаслар салынывлардан таба чыгъа. Бу ишни агьамиятлылыгъын оьзлени томакълыгьындан англамайгъанлагъа жавап гьисапда Абусупиян-апенди оьзюню 1904-нчю йылда чыкъгъан «Юз йыллыкъ тынч рузнама ва маълума гьасана» деген китабына язгъан баш сёзюнде булай айта: «Ай дин къардаш! Пайхаммарыбыз алайгьисалам оьзюню гьадисинде: «Мени уьмметимни инг яхшылары - ахырат учун дюньяны къойгъанлары да тюгюлдюр, дюнья учун ахыратны къойгъанлары да тюгюлдюр: мени уьмметимни инг яхшылары дюньяны да, ахыратны да экисии де гьасил этгенлеридир», - деп айтгъан. Шону учун бизин де къастыбыз - дин къардашларыбызгъа дин ягъындан да, дюнья ягъындан да зат англатмакъдыр, оьз вилаятыбызны оьзге вилаятлагъа ошатмакъдыр». («Пайхаммарны ёлу булан». Магьачкъала, 1993 й., 56 - 57 б.).

     Сокъур тутса йибермес дегенлей, бурнуну тюбюнден къайры ерни гёрмеге бажармайгъан тар мангалайлылагъа яв юреги ярылып, ол бир англамаса бир англар деп ойлашып, олагъа тюз ойну  сингдирмеге булай деп де яза: «Къайсы буса да бир вилаятны илму, маърипат ягъындан болду, оьзге ягъындан болду оьрленмагъы, алдын ерли болмагъы - эки зат буландыр. Аввалгъынчысы, авзунда болду, къолунда болду, гьюнери бар гишилер оьз вилаятын оьрлендирмек учун ялкъмай-талмай къайгъы этип айланмакъдыр. Экинчиси, оьзге халкъ да шол къайгъы этип айланагъанланы къыйынын зая этмей, хадирин билип, тийишли баракалласын бермакъдыр». (Пайхаммарны ёлу булан». 49 -50 б.).

Бу оьрдеги жумлалар янгы къайданы яймакъ, ахырат (дин) илмулар булан янаша, дюнья (табиат) илмуланы уьйретмек учун А. Акаевни этген гючлю гьаракатын ва тёкген уллу авур загьматын аян этмеге язылынды.  

 Гьали Абусупиянны шо янгы къайдагъа гёре юрюлеген мактабы школасы) къачан ачылгъанны, демек, къайсы йыл ишлемеге башлагъанын токъташдырмагъа къарамалы деп ойлайман.

     Гь. Оразаев ва С-М. Акъбиев Абусупиян Акаевни «Пайхаммарны ёлу булан» деген китабына язгъан оьзлени баш сёзюнде: «1902-нчи йылда Абусупиян оьз ватанына къайтып, Тёбенкъазанышда эки йыллыкъ  мактаб ача», - деп язгъанлар. Сонг да, Гь. Оразаев орус тилде чыгьарылгьан «А. Акаевни адабият ва илму варислиги» деген китапдагъы «Абусупиянны яшавундагъы ва яратывчулугъундагъы аслу тархлар»  деген китапдагъы макъаласында булай яза (китапда бар кюйде беремен): «1902 г.- А. Акаев написал на кумыкском языке книгу «Усул джадид» - первое в Дагестане учебное пособие по новометодному обучению детей чтению и письму. А. Акаев открыл в родном сел. Нижнее Казанище первую на Северном Кавказе школу, в которой обучал детей по новометодной системе» (107 б.).

Ж. Хангишиев буса шу оьрде эсгерилгён китапда печать этилинген «Иршад ас - сибйан А. Акаева....» деген макъаласында булай дей (бар кюйде беремен): «По свидетельству учеников А. Акаева он, начиная с 1903 года, основал в Н. Казанище новометодную школу и сам же преподавал в ней». (76 б.).

Муна гёресиз, оьрде язылгъан калималагъа гёре, А. Акаевни янгы къайдада дарслар юрюлеген мактабыны ачылгъан йылын шу йыл ачылгъан яда шу йыл ишлемеге башлагъан деп ташдырып айтмагъа бажарылмай. Не 1902-нчи, не де 1903-нчю йыл ачылгъан демеге болабыз. Бир къатты далил гелтирип, мекенли токъташдырма болагъан гишини, шу ишни бойнуна алма йхтияры бар деп айтмагьа сюебиз.

     Бу алдыбызгъа салгъан масъаланы бир яны. Масъаланы башгъа яны да бар. О да недир десегиз, Тёбенкъазанышдагъы бир номерли ва эки номерли школаланы бир-бири булан булгъап сёйлейгенлер муаллимлени де, айрокъда жагьил тайпасыны арасында ёлугъагъанлыкъ. Шолайлар гележекде де къаршылашмай къалмас деп эки де школаны тарихини гьакъында язмакъны тийишли гёрдюм. (Гележек наслулар учун да пайдалы болмай къалмас бугъай). Бу йылны январь айында магъа бир гиччи къуллукъ учун 2 номерли школагъа барма тюшдю. Учительскийге гиргенде магъа онда  атын эсгермей къояман, макъала къолуна тюшсе ол булай да оьзюн таныжакъ) директор (мюдерис) къаршы болмай, муаллимлени бириси, тезде мен де оьзюне дарс берген орта чагъындагъы тиштайпа расланды. Сорашып бираз сёйлеген сонг ол: «Бизин школа (сайки, оьзю ишлейген 2 номерли школа) биринчи светский (дюнья (табиат) илмуланы гечеген) мактапны кюрчюсю», - деди.

-      Янгъылышсан, сен айтагъан мактапны кюрчюсю оьтген ХХ-нчы асруну лап башында Абусупиян- апендини абзарында салынгъан ва ишлеп башлагъан, - деп жавапландым.

Шу бинада охуп, школаны битдирип, Анжиде (Магьачкъалада) ишлейген, яшайгъан къазанышлылар, пенсиядагъыларына ерли, шу школа биринчи школа дейлер ва энниден  онг да шолай болгъанны сюелер, - деп сёзюн узатды ол.

Шу мюгьлетде школаны директору гелип, лакъырыбыз бёлюндю, артын узатмагъа дагъы имканлыкъ болмады. Шо 2 номерли школаны бинасында 1970-нчи йылны 14-нчю майында ер тербенгинче 1 номерли школа ерлешген эди. Юртну ортасында  янгы къурулгъан шо эки къатлы бинада , Уллу ватан дав башлангъынча уьч йыл алда,демек, 1938-1939-нчу охув йылда сегиз йыллыкъ школа ачыла. 1940-1941-нчи охув йылда орта школагъа айлана.     Шо йыл биринчилей онунчуну битдирген уланлар-къызлар орта хас ва оьр охув ожакъларда охувларын узатмагьа хыял этип турагъанда  гитлерчи фашист Германия 22-нчи июнда хапарсыздан СССР-ге дав башлап, Ватаныбызны уьстюн къара булут япгъанда, школаны янгы битдирип турагъан уланлар, гьатда бир-бир къызлар Къызыл Армиягъа гёнгюллю кюйде язылып, давгъа гетгенлер.

1938-1939-нчу охув йылдан алъякъда охувчу яшлар найиб Жамалутдинден къалгъан бийке Патиматны эки къат бинасында ва олай совет гьукумат чыгьарып алгъан башгъа биналарда охугъанлар.

1970-нчи йыл 14-нчю майда болгъан гючлю ер тербенивден сонг, хас комиссия бинаны гьалын тергеп чыкъгъанда, энниден сонг бу бинаны школа гьисапда пайдаландырмагъа къоркъунчлу деп токъташдырылды. Шо къыйынлы гюнлерде Шимали (Темиркъазыкъ) Осетия (гьали Республика Осетия - Алания) дослукъ  къолун узатып кёмекге етишип гелип, «Лайла тёбени» этегинде, тавгъа барагъан уллу таш ёлну тюбюнде, школаны янгы бинасыны къурулушуна урунуп, гечеси-гюню булан ишлеп дегенлей, къысгъа болжалны ичинде битдирип, Къазанышны жамаатына, магъыз, эсен-аман къоллагъыз деп савболлашып гетдилер. Артындагъы 1970-1971 -нчи охув йыл юртну ортасындагьы гьалиги 1 номерли орта школа Осетия къуруп берген уьч щитовкасы булангъы эки къат янгы бинагъа гёчдю.

Эки йыл алда биринчи школада да ёлукъду оьзлени школасыны тарихин билмейгенлер. Айтагъаным, школаны отуз йыллыгъын белгилеме герек деп башладылар. Англатмагъа къарадым: «Сиз янгылышсыз, бу школагъа 70 йылдан кем болмай, кёп болса тюгюл. Бинасына бола отуз йыл, ер тербенгенден сонг ишленгенге», - деп. Сен айтгъанны сен англа дегенлей, бир интереси барлар нечик де школаны отуз йыллыкъ юбилей ахшамын оьтгердилер.

     Гьали 2 номерли школаны тарихине гелейик. Биринчи школа къоюп гетген, юртну ичиндеги шо оьрде эсгерилген бинаны, ер тербенивден сонг биналаны гьалын тергейген шо хас комиссия, бирдагьы керен тындырыкълы кюйде тергеп чыгъып, мукъуятлы ремонт этип онгарса, къоллама ярай деп токъташдырды.
    Янгыртыв ишлер оьз заманында къурумлу кюйде этилинип, 1971- 1972-нчи охув йыл башлангъынча битди. Шулайлыкъда 1971 -1972-нчи охув йылда 2 номерли школа деген ат булан янгы бинагъа гёчген 1-нчи школаны охувчуларыны бир гесегинден, ондан гелген класлардан, 8 йыллыкъ янгы школа ачылды. Эки охув йылдан орта школагъа айланды. (О йыллар 11-нчи клас деген ат юрюлмей эди, неге тюгюл яшланы охуву ярымчы класдан башлана эди). Бир нече йыллардан сонг школагъа белгили къумукъ шаир Н. Ханмурзаевни аты къоюлду.
    Экинчи школа юртда башлап ишлеме башлагъан школа тюгюл экенни, аз-маз ойлашагъан гишиге, номери де айтып турмаймы?! Экинчи школаны Тёбен Къазанышда инг башлап ачылгъан школа этмеге сюегенлер, орусча айтгъанда, желаемое выдают за действительное (шолай болгъанны сюегенлер болгъан этип сёйлейлер), сонг да, шолай болгъанны сюегенлер, экинчи школаны архивинден. 1971 -1972-нчи охув йылдан алъякъдагьы журналланы ва олай башгъа документациясын табып болсунлар! Амма 30-нчу йыллардан берлиги журналланы ва башгъа документлени биринчи школаны архивинден тапмагъа бажарыла. Инг башлап къайсы школаны,  амалгъа гелгенни исбат этмеге шу далиллер таманлыкъ этмейми?!
      Гьасили калам, 2-нчи школа 1-нчи школа болгъанны сюегенлеге шулай этмек-маслагьат: Биринчи школаны бары да инвентарын, докумен­тациясын ва школагъа аты къоюлгъан М. Гьажиевни памятнигин алдынгъы  бинасына (гьалиги экинчи школагъа), экинчи школаны бары да алагъожасын ва о школагъа аты къоюлгъан Н. Ханмурзаевни памятнигин биринчи школагъа гёчюрмеклик. Шолай этилинсе бош хабарлагъа ахыр салынар.

Магьамматшапи  МИНАТУЛЛАЕВ,  шаир, Россияны язывчуларыны Союзуну члени.