Инг башлап, "Ёлдаш" газетни 2001-нчи йыл 6-нчы апрелде чыкъгъан номеринде ерлешдирилген "Темир-ханшураны Темирхан да, Ашура да къургъанмы?" деген макъаланы автору Пахрудин Огъурлиевге шо масъаланы гётергени саялы баракалла болсун. Огъар гележекде дагъы да шулай масъалаланы гьакъында язмагъа Аллагьутаала гюч де, савлукъ да, узакъ оьмюр де берсин ва ону макъаласыны артына къошгъан калималары саялы газетни редакциясына да Аллагь рази болсун демеге сюемен.
        П.Огъурлиевни макъаласында эсгерилген Магьаммат Салтинскийни "Дагестанская правда" газетде (238-нчи номер, 2000-нчи йыл) чыкъгъан "Памятник Темирхану и Ашуре" ("Темирхангъа ва Ашурагъа эсделик") деген макъаласы мени де бек гьайранлыкъгъа къалдырды. Айтагъаным, кёп ойлашмагъа, талчыкъмагъа, къайдагъы ялгъанлагъа ва яшавдагъы тюзсюзлюклеге, пышдырыкълагъа къабунмагъа борчлу этди. Шолай ялгъанланы къара юзюн ачмагъа ичинде "жыжыгъы" булангъы тарихчилерибиз сесленмейгенге де яв-юрегинг ярылып гете.
         Эсгерилген макъалагъа гёре, оьзюмню ойларымны-пикруларымны язмакъ учун, шону охугъан гюнден берли хыялым болуп, шо муратда мен билеген маълуматланы жыйып тура эдим. Тюзю, биз оьзюню гьакъында сёйлейген макъала "Дагестанская правдада" чыкъгъан саялы, язгъанларымны онда йиберме де ойлашгъан эдим. Тек о газетде къумукъ масъалалары онча чыгъып гёрюнмейгенге, меникин де шо газетде чыгьарып битерми экен деген шеклик булан йибермей токътадым. Гьатта анадаш газетибиз " Ёлдашгъа" да язма эс тапмай тура эдим. Шо саялы да, П.Огьурлиевни макъаласын бек къуванып-сююнюп охугъанда, эпсиз ругьландым ва ондан илгьам алып,бек гёнгюллю кюйде язмагъа урундум.
         Муна Булач Гьажиевни  1992-нчи йыл Буйнакск шагьарда басмадан чыкъгьан "Темир-Хан-Шура" деген китабы. Бу китапны "Елевчюлер" ("Завоеватели") деген гесегинде (5-нчи бет) автор булай яза: "Шагьарны эсги атын алимлер Е.И.Козубский ва И.С.Костемеревский Темирланны аты булан байлай. "Темир-Хан—Шура" деген сёзню маънасын тюрлю-тюрлю кюйде гёчюрелер: "Шуран" деген сёз дарги  тилни акъуша диалектинде "кёл", "шур" — "яр" деген маънаны англата. Тиллени алими П.К.Усларгъа бу XII—XIII ас-руларда да Темир-Хан-Шура-да даргилер яшагъан болмагъа герек деп ёрамагьа себеп бола. П.К.Усларны токъташдырывуна гёре шагьарны эсги аты "Хан Темирни кёлю" ("Озеро Хана Темира") яда "Хан Темирни яры" ("Скала хана Темира") деп чечиле. "Кавалер — Батарея" гьали де бар. Генерал М.З.Аргутинскийни — Долгоруковну буйругъуна гёре, кёл 1854-нчю йыл къурутулгьан" (орусчадан гёчюрген макъаланы автору). Бу ерде дарги тилдеги "шуран , "шур" деген сёзлер гьалиги Буйнакск шагьар ерлешген ерде XII—XIII асруларда даргилер яшагъан болмагъа герек деп токъташдырмагъа тиллени алими П.К.Усларгъа себеп болгъан деген жумлагъа гёре, бир-эки сёз айтма оравлу гёремен.
        Бугюн йимик эсимде, 1969-нчу йылда (газет чыкъгьан айы, номери эсимде къалмагъан) "Буйнакские известия" (о заман "Луч коммунизма") деген газетде КПСС-ни Буйнакск шагьар комитетини идеология бёлюгюню заведующийи Батырхан Батырхановну (миллети даргили) Буйнакскини гьакъында макъаласы печать этилген эди. Шо макъаласында ол, П.К.Усларны атын бир де тутмайлы, шагьарны Темир-Хан-Шура деген эсги атын  Гьажиев оьзюню китабында язагъанда йимик, шо оьрде эсгерилген ("шуран", "шур") эки де сёз булан байлай эди. О заманлар жагьил экенибизге гёре болма ярай, нечакъы да кепибизге гелмесе де, ялгъанланы басасан деп, онча агьамият бермей къойгъан эдик. Ери гелгенде, сёз ёругъуна айтсакъ, дарги тилдеги "шуран", "шур" деген диалект сёзлерден къумукъ адабият тилдеги «шере» (кёл, гиччи кёл) деген сёз о ягъындан алгъанда артда къаламы?! Шура-шере! Балики, бырынгъы къумукълардан алынгъандыр даргилени "шура" (кёл) сёзю де.
       Сонг да, Б.Гьажиев, сиз оьрде гёрген йимик, ойну булай битдире: "Кавалер - Батарея" деген яр гьали де бар. Кёл генерал М.З.Аргутинскийни - Долгоруковну буйругъуна гёре къурутулгъан". Нечик къурутулгъан? О къачангъы Аргутинскийни заманыдыр, ондан берли аз сув акъгъанмы, ондан берли чи арадан азындан 150 йыллар оьтген. Гьалиден элли йыллар алъякъда, Уллу Ватан давдан сонг, 1946-нчы йылда (магъа 11—12 йыллар болагъанда) мен биринчилей анабыз булан Шурагъа баргъанда (о заманда огъар уллулар Шура деп эсги атын айта эди, яшда гёрген яшынмас деп негьакъ айтылмай оьз гёзлерим булан гёргенмен: гьали янгы гьамам, лесоторговый база, гортопну базасы, консерво заводну уллу майданы, экмек завод, янгы восточный база, снабсбытны базасы, янгы военкомат ва олай башгъа идаралар ерлешген гёзюнг алагъан чакъы ер — дюньяны майданы —уьстю яп-яшыл бакъа ювургъан  япгъан къамушлукълары да булангъы шерелер, батмакълыкълар эди. Буссагьатда консерво заводну генг майданыны бир боюнда къамушлу шереси булангъы батмакълыкъ бар.
        Б.Гьажиевни оьрде эсгерилип гетген эки де ёравундан сонг гелеген уьчюнчю токъташдырывунда да булай айтыла: "Арап  тилден гелген тюрк тилдеги "шура" деген сёзню маънасын чечеген (англатагъан) уьчюнчю къайдасы да бар. "Совет" яда "ставка" демек. Олай болгъанда, шагьарны атын "Совет хана Темира" яда "Ставка хана «Темира» деп чечмеге ярай».(кавычкаланы ичиндеги сёзлени  таржума этмей алгъанман, ону себеби тюпде аян болажакъ.) Гёресиз, Б.Гьажиевни бу токъташдырыву П.Огъурлиевники булан нечик арив рас геле? Шу уьчюнчю токъташдырывгъа асасланып, Темирханшураны аты къоюлгьан кюйню П.Огъурлиев англатагъан къайдасы, мени гьисабымда, тюз болмагъа да герек.
       Гертилей де, шагьарны бырынгъы аты Акъсакъ Темир (Темир-хан) ва шура (совет, ставка) деген сёзлерден амалгъа гелмеклиги инамлы чыгъа. Бу ойну тюзлюгюн исбатлайгъан шулай эсгеривню мисалгъа гелтирмеге де тийишли гёремен. 1918-нчи йылларда "Дагестанский областной Советге" "Дагъыстан вилаят шурасы" деп айтылып юрюлген. Сонг да, эгер де Б.Гьажиев оьрде йимик "Совет хана Темира" яда "Ставка хана Темира" деп гёчюрмей, "Совет Темирхана" яда «Ставка Темир-хана» деп гёчюрген буса, къумукъчагъа таржума этгенде "Темирхан-Шура" деп айтылмасмы эди?!
        Гьали Буйнакск шагьарда Темирхангъа да ва ону къатыны Ашурагъа да эсделик салмакъны кюрчюсю болуп токътагъан токъташдырывгъа ёл тап-макъ учун, бырынгъы хабаргъа кюрчюленип, Б.Гьажиев булай дей: "Темир-Хан-Шураны къурулгъан кююню гьакъында, озокъда, легендалар да бар. Муна олардан бириси:
     ... Бу кёп тезде болгъан. Темирхан деген гиши, душманларындан къачып, тавдан тюзге къанлы чыкъгъан. Ол агъачлыкъны ичинде кёлю булангъы талагъа къаршы  болгъан. Мунда даимликге орунлашмагъа токъташгъан. Ол къатыны Ашура булан мунда махи (кютюр) къургъан. Артда бу ерге башгъалар да гелип къошулгъан. Арадан йыллар оьтюп, кёлню ягъасында юрт къурулгъан. Юртну кюрчюсюн салгъан Темирханны ва ону къатыны Ашураны гьюрметине юртгъа Темир-Хан-Шура деп ат къоюлгъан". Сонг Б.Гьажиев сёзюн булай давам эте: "Уллу абуру булангъы Е.И.Козубский ва Н.С.Костемеревский шагьарны аты амалгъа гелген кююн орта азиялы елевчюню атындан ала буса да, мени гьисабымда, шо дагъыстанлылар Темирхан ва Ашура булан байлавлу легендагъа кёп ювукъ геле. Белгили асгер башчыгъа тарихи адабиятда Тамерлан, Тимур, Акъсакъ Темир, Тимурленг деп айтыла, тек бир ерде де огъар Темирхан деп айтып гёрмегенмен. Зулмулангъан, талангъан халкъ оьзлер яшайгъан ерге елевчюню атын къоймагьа борчлуму дагьы?"
      Мен билсем, тарихде шолай мисаллар бар. Масала, дагьыстанлыланы атларыны  арасында елевчю Надиршагьны аты да (Дагъыстанны ол да елеме сюйген), айтылгъан зулмучу-елевчю Акъсакъ Темирни аты да (Тамерлан, Тимур деген къалиплерде) ёлугъа чы.
       Бирдагъы мисал. Дербент районну гьалиги Берикей юртуну аты бырынгъы монгол елевчю Беркени (Чингисханны уланы) аты булан байлавлу. Ол гьалиги юрт ерлешген авлакъны елеген болгъан. Сонг шо ерге ону аты къоюлгьан.
       Сонг да, белгили рус тарихчи Татищев, тувра ёл булан Грузиягъа чыкъмакъ учун, Къумукъ топуракъдан Урма ва Къумух якъгъа багъып барагъанда, агьым сувлардан амалгъа гелген кёлню-шерени он атлы булан бирче сакълайгъан Къазаныш бийни ватандашы Темирхан оьзденни атын эсгере...
        Биринчилей, Б.Гьажиев айтагъан о легенда (ёмакъ) мунда бырынгъы заманлардан берли яшап турагьан ерли халкъ — къумукъланы арасында неге юрюлмей? Масала, сёз ёругъуна айтгъанда, гьалиден 30—40 йыллар алда 80— 90 йыллар яшагъан, къартланы лакъырларына кёп тынглагъанман. Мен олардан елевчю Акъсакъ Темирни, ону гючлю зулмусуну, ерли халкъ огьар нечик къаршылыкъ этгенни, бырынгъы заманларда эсги Къазанышны орну гьали Гьаркас ерлешген ерде болгъанны, гьалиги гьаркаслылар, манасавул-лулар, гиргинталалылар, Шамил есирликге тюшген сонг, Аресейни пачасыны буйругъуна гёре, Гунибден гёчюрюлген халкъ экенни, Атлыбоюн айланмаланы этегинден башлап Каспий денгизге ерли, Шамхал станцияны да ва Гиччи Анжидеги орусланы килисасыны да арасындагъы топуракълар къазанышлы Найиб Жамалютдюнню сиривлери отлайгъан отлавлукълар болгъанны ва олай кёп тарихи агьвалатланы эшитгенмен Тек шо къартланы да, гьали яшап турагьан 80—90 йыллар болагъан тамазаланы да авзундан шо ёмакъны, демек, Темирханны да, Ашураны да гьакъында бир сёз де эшитмегенмен. Meнден оьзгелер де, гьатта менден чагъы кёп уллулар да шо ёмакъны эшитмегендир деп эсиме геле. Айланадагъы юртларда яшайгъанланы арасында шо ёмакъны эшитген гиши бар буса, айтсын. Шо заман къумукъ халкъны арасында шолай легенда (ёмакъ) болгъан экен, янгылыш болгъанман деп мюкюр боларман ва менден гечмекни тилермен.
        Экинчилей, яхшы, шо легенда (ёмакъ) ерли халкъны арасында болмагъан буса да, бир мюгьлетге болгъан гьисап этейик. Темир-Хан-Шураны кюрчюсюн тавлулар (аварлар) салгъан буса, о тавлу (авар) юрт болмай, нечик къумукъ юрт болуп къалгъан экен дагьы? Сонг да, Темирхан да, Ашура да тавлулар болмакъ борчму? Нете, олар къумукъ улан ва къумукъ къыз болма ярамаймы? Ярамай деп къайда айтылгъан яда язылгъан?! Башгъа, къумукъ уланлар къанлы чыкъмай болгъанмы? Темирхан ва Ашура Хасавюрт—Бабаюрт якъдан яда Къарабудагъгент—Къаягент якъдан ва олай башгъа къумукъ топуракъдан гелме болмаймы, тавдан гелмек парзмы?! Чинкдеси, Темирхан деген ат — тап-таза къумукъ ат (тюрк тиллерде сёйлейген халкъланы аты). Ашура деген аты булангъы кёп къумукъ къатын -къыз да бар. Темирхан деген ат аварланы арасында ёлугъа  буса да (нечакъы да аз ёлугъа), мен билсем, шо тавгъа къанлы чыкъгъан ва къайтмай шонда яшап къалгъан ерли халкъгъа дёнген къумукъну наслуларыны аты. Тавлуланы арасында олай къумукъ атлар дагъы да бар: Къарагиши (Кьа-рагишиев), Баммат (Бамматов), Акай (Акаев) ва башгъалары. Инанмайгъан гиши шолай атлары барланы бир нечесини аслусун ахтарып къарасын.
        Мен уллулардан эшитген кюйде, къолундан хатар чыкъгъан къазанышлыланы бирлери, къанлы гьисапда тавгъа гете болгъан.
        Сёз ёругъуна айтгъанда, имам Шамилни уллатасы Гимрагъа къанлы чыкъгъан къумукъну  наслусундан. Тюгюл деп шону инкар этеген гьеч гиши бар буса, М.Н.Чичагованы "Шамил Кавказда ва Аресейде" яда "Тувгъан гюнюнден башлап Мадинада гечингинчеге Шамилни яшав ёлуну очерки" деген китап даны охусун. Шо китапны 15-нчи бетин авурсынмай ачып къарасын. Шо бетде, акъ кагъызгъа къара хат дегенлей, булай язылгъан Китапда бар кююнде аламан, неге тюгюл гьали къумукъланы кёбюсю ана тилинден эсе, орусча къолай биле. Воллагь, ана тилин бек биле буса яхшы эди. Оьпкелей деп айып этмегиз. Нетейик, ана тилибизге жаныбыз авруй чу дагъы.): "... предок его (Али-Шамиля) был кумык Амир-Хан, человек известный на Кавказе. Настоящее имя Шамиля было Али по деду. Ребёнком он был худ, слаб и часто хворал... Родители его, уповая на народное поверье, как на симпатическое средство, дали ему имя Шамиль, в честь дяди, брата его матери».
        М.Н.Чичагова оьзюню шу китабында Шамил  есирликде  Калуга шагьарда яшайгъанда, ол хабарлагъан, демек, Шамилни авзундан эшитген маълуматланы язгъан. Шугъар да чийсынлыкъ этеген гиши китапны «Баш сёзюн»  (10-нчу бетин) охуп къарасын.
        Бирдагъы мисал: тёбенкъазанышлы Къазий Гьажилени аталарыны бириси, шолай къолундан хатар чыкъгъанда, тавгъа, Хунзах бойгъа, къанлы чыкъгъан болгъан. Инанмайгъан гиши Къазий Гьажиге сорама бола. Сонг да, кёп тавлу атлар да, къумукъ атлагъа айланып-дёнюп битген:Къазияв (Къазиявов), Гьажияв (Гьажиявов), Мусалав (Мусалавов), Багьамай (Багьамаев) ва олай башгъалары.
       Мунда ораву гелип турагъангъа гёре, Абусупиян апендини "Юз йыллыкъ тынч рузнама ва маълуматул гьасана" (Петровск, 1904 й., 58—59 б.) деген китабындагъы "Пайгъамбар алайгьи саламдан сонг болгъан ишлер" деген гесегиндеги Буйнакск шагьарны бырынгъы атыны гьакъындагъы англатывун беремен: "1832-нчи йылда оруслар "Темирханшуринская крепость" деген беклик къургъан. Амма шо йылдан алъякъда ону еринде "Темирхан" ва "Шура" деген бырынгъы эки къумукъ юрт болгъанлыгъы да таварихлерде эсгериле". Ким-ким, амма Абусупиян ялгъан айтмажакъ. Ону замандашы Дагъыстандан да тышгъа аты бек белгили арабист Али Къаяев ва олай башгъалары шагьатлыкъ этеген кюйде, Абусупиян Акаевни (Арсланбековну) китапханасы Дагъыстанда бар китапханаланы лап уллусу болгъан. Демек, ону шо уллу ва бай китапханасындагъы китапланы арасында оьрдеги маълумат булангъы тарихи китапда болмагъа герек.

       Уьчюнчюлей, тамаша тюгюлмю, Б.Гьажиев Темирхан шураны аты булан байлавлу айтылгъан дёрт де версияны арасындан легенданы (ёмакъны) инг де инамлы гёре. Бир пикир этип къарагъыз дагъы, легендагъа таянып иш гёрмеге — масъаланы токъташдырып чечмеге яраймы?! С.И.Ожеговну сёзлени маънасын англатагъан сёзлюгюнде "легенда" деген сёзню маънасы булай бериле: легенда — вымысел, нечто невероятное. Къумукъчагъа гёчюргенде, легенда — ёмакъ, яшавда болмагъа бажарылмайгъан зат, уйдурма (выдумка, вымысел, небылица). Сонг да, Д.Алкъылычевни "Эсделин отаву" ("Ёлдаш" газет, 13 апрель, 2001 й.) деген макъаласында Темирханны ва Ашураны гьакъындагъы ёмакъгъа байлавлу: "Бу хабар тарихни гьакъыкъатын иш этип къынгырлашдырмакъ учун арагъа чыкъгъанлыкъ шеклик тувдурмай... Тарих бир заманда да къалплыкъны къабул этмей. Геч-тез гертилик уьст геле", — деп тюз айта.
         Иш мунда Темирханны ва Ашураны гьакъындагъы легендада тюгюл. Тезден алдына салынгъан къастгъа етмек учун этилеген гьаракат. Оруслар: "Я твою политику насквозь вижу" дегенлей, бу гьаракат —тезден берлиги сценарийге гёре, тюпден таба юрюлюп турагъан иш. Шолай экенни буссагьат далил гелтирип сизге ачыкъ этейим. Легенданы айтып битгени булан, Б.Гьажиев китабында: "Мен къачан буса да бир заман Буйнакскини кюрчюсюн салгьан Темирханны ва ону къатыны Ашураны гьюрметине эсделик салынажагъына инанаман" (6-нчы бет), — деп де яза. Муна гёресиз, охувчулар, ол нечик ишлей ! Б.Гьажиевни бу сёзлери язылгъан  "Темир-Хан-Шура" деген китабы 1992-нчи йыл печатдан чыкъгъан. Аллагь биле, бу сёзлер, демек, 172 бетли китапны лап башында ерлешген "Елевчюлер" деген гесеги бу китап чыкъгъынча да нечесе йыллар ал да язылгъан экен?
      Бирдагъы да такрарлайман, иш, озокъда, Темирханны ва Ашураны гьакъындагъы легендада тюгюл! Мишик баласын ашама сюйгенде, кюлге булгъай дегенлей, сайки, гьали Буйнакск шагьар ерлешген ер къумукъланы топуракълары болмагьан. Сайки, къумукъ халкъ—Дагьыстангъа къырдан гелген елевчюлени къалды-къулдулары. Бир-бир гьиллачы, макюрчю экстремистлер шу ойну — шу аврувну яшына-юшуна ерли сингдирме-юкъдурма тезден къаст къылгъан, гьатта сингдирип де , юкъдуруп да битген десек де къопдурув тюгюл. Демек, наслуланы къумукълагъа оьжетли этип тарбиялай ва тюзлюкдеги топуракъларын елемеге оланы кисдире, талпындыра, гьасирет эте. Дагъыстанны тарихин, ону ичинде айрокъда къумукъ халкъны тарихини кюрчюсюн чюйре айландырма къаст къылгъан.
      Биринчилей, ялгьанны къуйругъу къысгъа бола. Бизни де дорбагъа (къапгъа) салгъан булан да яшырып болмай чы. Ону тешип? мунаман деп чыгъып къала. Экинчилей, гьарамгъа гьакъ ярашыр деген бырынгъылардан къалгъан айтывну маънасына къулакъ асмай — агьамият бермей къоймагъа тюшмей. Гёресиз, нечик терс пикрулардыр?! Айтсакъ чы, булай терсликлер дагьы да - дагьы да бар.

 МАГЬАММАТШАПИ  МИНАТУЛЛАЕВ