ЯНГЫКЪУМУКЪ

                                                                  Набиюлла Магьамматов

              Янгыкъумукъда  бугюн  5 мингден  артыкъ  адам  яшай. Гьалиги  ерине  ол  1976 нчы  йыл  Дагъыстанда  болгъан  уллу  ертербенивденсонг  гёчюрюлген.  Орамлары  узун, генг  ва  тюз  къайдада  къурулгъан  янгы  гёрюнюшлю  юрт.  Гьали,  ерли  халкъ,  «Эсги  къумукъ» - деп  айтагъан  бырынгы  Капиркъумукъ  юртгъа  3 минг  750  йыл  болагъанын  токъташдырагъан  далиллер  бар.  Олар  юртну  эсги  къабурларындан  табулгъан.  Ата  юртуну  тарихине  ва  ону  бугюнгю  яшавуна  аьамият  берип  оьзюню  къошумун  болдурмагъа  гьаракат  этип  чалышагъан  ерли  муъаллим  Гьанипа  Акаев  хабарлайгъан  кюйде,  бир  къабурну  ичинден  чыкъгъан  бир  такътаны  оьмюрюн  токъташдыргъанда  алимлер   шолай  пикругъа  гелген.  Шо,  «тарихи  экспонат»  гьали  Магьачкъала  шагьардагъы  Республика  музейинде  сакълана. 

             Капиркъумукъ,  озокъда  о  еринде  о  вакътилерден  берли,  уллу  юрт  болмагъан.  Гьалигилер  « Къала  таш» -  деп  айтагъан  къатты  къайыр  тёбечик,  бусурман  дин  гелгинчеге  бизин  халкъны  «культовый  обряд»  юрютеген  ери  болгъан. Къумукъча  айтгъанда  сужда,  ибадат  этеген  ери.  Огъар  «Камир» - дей  болгъан.  Бырынггъы  къумукъ  тилде  «Кам» - сиъру,  «Ир» - таш,  деген  маънада.  Ким  биле,  о  халкъ,  о  ташны  уьстюнде,  «жертвоприношение» йимик,  яда  оьзге  тюрлю  кюйде,  оьзлени  аллагьына  къуллукъ  этеген  адатларын  юрютгендир.  Ярдан  гесилип  этилгендей,  ерден  чыгъып  токътагъандай  гёрюнеген, «Къала  ташны»  бийиклиги  де,  гьатда  ону  периштеси  де  айрыча  бир  сиърусу  барны  англатадыр,  деген  ойланы  тувдура. Ону  уьстюне  минип  къарамагъа  да,  гьали  кимге  де  бажарылмай.  

            Капиркъумукъ  юрт,  бирдагъы  бир  оьзтеречелик  булан  да  тарихни  бетлерине  уллу  гьарплар  булан  язылгъан. О  да,  шо   къайыр  ташны   уьстюнде   Абдул-муслим  шавхал,  къала  тигип,  28 йылны  узагъында,  Дагъыстанны  тавтюп  боюнда  оьзю  сюйген  кюйде  бийлик  юрютюп   яшагъаны.  Ол  Пача  армиясыны  генерал-лейтенанты,  деген  чынгъа  ерли  гётерилген.  1860 нчу  йыл  ол  гечингенде  ону  Капиркъумукъну  къабурларына  гёмген.  Ону  къабуруну  къырыйына,   олжасы  Гигьили-бийке  де,  экинчи  къатыны  Гюлдесте  де  гёмюлген.  Абдулмуслим – шавхалны  келпети  тарих  бетлеринде тюрлю-тюрлю  тюслерде  суратлана. Бирлер  ол  оьзюню  артыкъ  кёп  сюеген  саялы  намарт  ишлеге  де  ёл  берип  яшайгъан  адам  болгъан  дей.  Бирлери  буса  ону заманында  бир  къадар  гёрмекли  ишлер  де  этилген, ону  уллу  библиотекасы  да  болгъан  деп  айта. Йырчы  Къазакъ  да  ону  къаласында  гиччиден  берли  тарбиялангъан дей.  Шавхалны  темир  усталарыны  гьюнерлилигин  исбатлайгъан  булай  бир  хабар  бар:  Бир  керен,  Европадан  гелген  рус  генерал,  огъар  бир  тапанча  гёрсетген. Шавхал  ону,  оьзюгер,  аз  замангъа  бер,  деп  алгъан.  Уьч-дёрт  гюнден,  шо  рус  генералгъа  Абдулмуслим-шавхал  эки  тапанча  гёрсетип,  оьзюнгникин  ал,  деген.  Тек,  генерал  тапанчасын  айырып  болмагъан.  Шо  тапанчаланы  бириси,  шавхалны  оьзюню  темир  усталары  этген  тапанча  болгъан.

            Сонггъу  шавхал,  Абдул-муслимни  уланы  Шамсутдин,  къалада  яшамагъан.  Ол  Темирхан-шурада  яшагъан. 1867 нчи йылда  ол  шавхаллыкъдан  азат  этилген. Архивдеги  документлеге  гёре,  ол,  шо  ишни,  оьзюню  савлугъу  ёкъ  экени  саялы  этген.

            Шавхалны  девюрюнден,  сонггъу  йылларда,  Капиркъумукъда, 278  ожакъда:  679  эргиши  ва  621  къатынгиши  яшай  болгъан.  Шавхаллардан  къалгъан  топуракъланы  сатып  бай  болгъан  адамланы  биринчиси  Бахтияр-гьажи  деген  гиши,  Янгыкъумукъда,  шо  вакътилерде  инг  де  мадарлы  бай,  ол  Ермоловну  уланы  болгъан.  Генерал  Ермолов,  Кавказны  баш  гьакими,  о  йылларда   рус  асгерни  гючю  булан  къумукъ  юртланы  яллатып  да,  тозуп  да,  башгётеривлеге  бек  хатирсиз   къайдада  асгер  гючюн  гёрсетип  де  бажаргъанындан  къайры,  исбайы  къатынгишилени  де  гёрюп  бажаргъан.    Ол  къумукъ  миллетли  уьч  къатын  алгъан.  Биринчиси  таргъулу  Абдулланы  къызы  Сюйду,  экинчиси  Къакъашуралы  Акъайны  къызы  Тотай,  уьчюнчюсю  де  Бугленли  Бамматны  къызы  Султаным.   Оланы  биринчисинден  болгъан  авлет  Бахтияр  Агьматханов  1830 нчы  йыл  тувгъан.  Ону  жюнгютейли  бийлер  сакълагъан,  оьзлени  фамилиясын  да  берген.  Уллу  болгъанда  ол  Капиркъумукъда  яшагъан. Оьзге  иформацияда  айтылагъан  кюйде,  Бахтиярны  (Виктор, таргъулу  Сюйдудан  тувгъан), атасы  Ермолов,  Россиягъа  элтип,  Москва  шагьарда  артиллерия  училищеге  охума  салгъан,  Рус  армияда  къуллукъ  этген,  генерал - лейтенант  чынгъа  ерли  етишген. Ону  дёрт  къызы  да  бир  уланы  да  болгъан.  Уланы  да  генералгъа  етишгинче  асгерде  къуллукъ  этген.

            30 нчу  йылларда  Янгыкъумукъдан  «кулаклар»-деп,  Абурайракъов  Абдулланы,  Биярсланов  Абдулланы,  Оракъчы  Исмаилны  Сибирге  сюргюн  этип  йиберген. Юртда  биринчи  колхоз  1930 нчу  йылда  къурулгъан.  Шо  къурулушну  якълайгъанланы  арасында,  биринчилерден: Ибаев  Зайнюв,  Пашаев  Абдуллатип,  Ирбаин-Халил  Иманшапи  ва  башгъалары  да  болгъан. 1964 нчю йыл,   Калининни  атындагъы  колхоз  «Шуринский» - деген  совхозгъа  айлангъан. 

            Юртдан  чыкъгъан  белгиди  адамланы  арасында: Зайнал  Зиявютдюнович  Бамматов  30 минг  сёзю  булангъы  «Русча-къумукъча  сёзлюкню»  язгъан  адам. Гьайдар  Баммат – Октябрь  революциягъа  къаршы  иш  гёрген, белгили  революционер  Уллубий  Буйнакскийни  ва  ону  ёлдашларын  тутуп  гюллелеген, «Тав  гьукуматыны»,  «тыш  ишлер  министры»-  деген  къуллугъун  алып,  заманлыкъгъа  иш  гёрген.   Сонг,  Совет  гьукуматыны  такъсырындан  къачып  Франциягъа  гетген,  Парижде  яшагъан.  Нателла   Мусалаева  Билим  берив  министрини  биринчи  заместители  болуп  ишлейгенли  кёп  йыллар  бола.  Анвар  Гьасанов – профессор,  Магьачкъала  шагьарда  оьр  охув  ожакъларда  дарс  берген   муъаллим.  Къазиханов  Адильхан – экономика  илмуланы  доктору,  ДГУ ну  профессору.

            Янгыкъумукъну  абурун  гётерген  адамланы  арасында  инг  башлап  агъа-инилер  Алхлаевлер,  деп  айтма  ярай. Оланы  атасы  да,  Алхлав, ерли  совхозда  агроном  болуп,  хыйлы  йыллар  ишлеген  адам. Дёрт  агъа-инини  уллусу  Алхлаев  Магьамматрасул  Буйнакский  районну  башчысы  болуп  чалышды.  Ону  аты  Буйнакский  шагьарны  бир  орамына  къоюлгъан.  Алхлаев  Магьаммат  Буйнакский  райкомну  аппаратында  ишледи,  Район  налог  инспекцияны  начальниги  болду.  Алхлаев  Гьажи  Карантай  къуш  фабриканы  директору  болуп  ишледи.  Гиччиси  Абдурагьман  Алхлаев  хыйлы  заман  ата  юртунда  ерли  администрацияны  башчысы  болуп  ишлей. 

            Магомаев  Гьамит  ат -  ярыш  спортдан  СССР ни  чемпиону  болгъан.  Ону  гьюрметине  Янгыкъумукъда  90 нынчы  йылларда  ат  чапдырувдан  спорт  байрамы  оьтгерилди.  Салаватов  Далгьат,  ушу-саньдадан  СССР ни,  США ны  чемпиону  болгъан.  Дюнья  чемпионатны  призёру.  Алиев  Иманмурза  тутушуп  ябушувдан  Россияны  ат  къазангъан  тренери.  Атагимов  Магьаммат  Сельхозакадемияны  профессору.  Сапиев  Сиражутдин,  Тобурова  Патимат,  ДР ни  ат  къазангъан  учителлери.  Казим  Казимов – муъаллим,  шаир.

             Буссагьатгъы  вакъти   Янгыкъумукъда,    ерли  маданият  Къаласы,  Район  маданият  Къаласы,  деп  гьисаплана. Районну  китапханасы  да  Янгыкъумукъ  юртда.

             2004 нчы  йыл   участка  больницасы  да  ачылды.  15  адамгъа  ери  булангъы  бу  больница  юртну  ортасында,  мукъуятлы,  экикъабатлыкъ  бинада  ерлешген.

            Токъсанынчы  йыллар,  юртну  ортасында,  уллу,  арив  межит  къурулду.