Набиюлла Магьамматов

             16 нчы  асруну  ахырындан  19 нчу  асруну  башына  ерли, 200  йылланы  узагъында,   Тёбенжюнгютей,  оьзтерече  феодал  бийликни  баш  юрту  болгъаны  белгили.  Огъар « Магьтиулы  ханлыкъ»- деп  айта  болгъан.  Магьтини  уланыны  ханлыгъы,  деген  маънада.  Рус  язывларда  да  о  «Дженгутаевское  владение» - деп  юрюле.   О  замангъы  бир-бир  къолязывларда  юртну  аты: «Жигутей»,  «Жункута» -деп  де  къоллангъан.  Бу  ханлыкъгъа  рус  язывларда  «Мехтулинское  ханство»-деп  де  айта  болгъан.     

             Магьти,  Бойнакъны  биринчи  кърым  шавхалы  (ярым  шавхалы),  бек  къудратлы  феодаллардан  санала.   Магьти,  уланы  Агьматхангъа  варисликге  берген  ханлыкъгъа:  Уллу  Жюнгютей,  Гиччи  Жюнгютей, Дуранги,  Гьапши,  Ахкент,  Урма,   Охли,  Къулецма,  Аймаки,  Чохлы,  Доргели,  Къакъашура,  Паравул  юртлар  гире  болгъан.  1659 нчу  йылдан   тутуп  «Жюнгютей   ханлыкъ» , (Мехтулинское  владение),  Рус  пачаны  гьакимлигини  тюбюне  гире.  Ханлыкъны  есси  Агьматхан   жюнгютейли,   пачалыкъ  къуллукъгъа  алына,  огъар  тыйышлы  асгер  чин  ва  алапа  акъча  токъташдырыла. Шолай  къуллугъу  саялы  Рус  пача  ону  уланы  Завзан- Мурзаны,  есирликге, сайки  оьзюню  къанатыны  тюбюне  ала.  Уллу  Рус  пачалыкъгъа  аминликни  токъташдырагъан   шолай  дыгъарлар, 1659 нчу  йыл  Таргъу  шавхал  Сурхай  Тарковский,  Эндирейни  уллубийи  Къазан - Алп , Бойнакъны  бийи  Будай – Бек   булан  да  этилген  болгъан.   

            1797 нчи  йылда  Жюнгютей  ханлыкъни  башы  этилип  Гьасанхан – бек  белгиленген. Ону  агъасы  Солтан  Агьмат – хан,  шо  вакътилерде,  хоншудагъы   Хунзах  ханлыкъны  девлетбашы  болгъан.   Авар  валиятны  айтылгъан  ханы,  Рус  пачалыгъына  табиълик  юрютеген  Умахан  Аварский  гечингенденсонг,  ону  ерине  пача   къумукъ  феодал  ва  рус  армияны  генералы  Солтан   Агьмат   бекни  олтурта.  Огъар « Солтан   Ахмед   аварский» -деп  де  айта  болгъан. Тек  ол  бир  аздан  Рус  пачасына  арт  берип,  башгъа  якъгъа  авуп,  иниси,  Жюнгютей  валиятны  башы  Гьасанхан  булан,  дагъы  да  бир-нече  оьзюню  яккълайгъан  бийлер  булан  да  гьаллашып, Таргъу  шавхаллыкъны  елемек  учун  30  минг  адамы  булангъы  асгер  гюч  жыя.  Кавказны  наместниги  генерал  Ермолов  шо  башгётеривню  басылта  туруп  1817 нчи  йыл , ноябрь  айны  12 синде  Жюнгютейге  етише  ва  юртну  буза,  яллата.  Солтан  Агьмат   хан   Аварский  де,  ону  иниси  Жюнгютей  бийликни  ханы  Гьасанхан  да  къачып  къутулалар.  О  гьакъда  А. П. Ермолов  «Записки»-деген  китабына  булай  язгъан  болгъан:  « Уллу  Джунгутай  гентде   600  абзар – уьй  бар  эди. Авар  ханны  инисини  къаласы  тизив, эркин.  Мен  ону  дагъытмагъа  буюрдум.  Гентни  бир  гиччирек  авулун  буздурмадым, неге  десе  онда  яшайгъан  амалсыз  адамлар  менден  рагьму  тиледи.  Мен  халкъгъа  языкъсындым».  Гьасанханны  намартлыгъына  шекленеген,  ону  къатыны  Нугьбике  эрине  агъу  берип  оьлтюрген.  Наместник  Ермоловну  буйругъу  булан   Жюнгютей  ханлыкъны  бир  пайы  таргъулу   шамхал  Мехтихан  Тарковскийге  берилген.   Къалгъан  яны  Гьасанханны  эки  гиччи  уланларына  варислккккикге  къала. Тек,  яшлар  уллу  болгъунчагъа  шо  бийликге  гьакимлик  рус  начальникге, Наибге  тапшурула.  1821 нчи  йыл  «Жюнгютей  бийликге»  баш  этилип  Гьасанханны  етишген  уланы  Ахматхан  бек  Мехтулинский  белгилене.  Шо  къуллугъунда  ол  Рус  асгерни  генерал – майор  чинына  ерли  гётериле.  Ол  1843 нчю  йыл  хапарсыздан  гечингенде,  Жюнгютей  бийлиги,  ондан  къалгъан  къатын  Нугьбикеге  берилген.  Агьматханны  уланы  Ибрагьимхан  гьакъылбалыкъ  чагъына  етишгенде  огъар  берилген.   1859 нчу  йыл  Шамилни  тутгъанда, Ибрагьимхан  Мехтулинский,  Авар  валиятны  баш  идарачысыны  къуллугъуна  салына.  Ону  иниси  Рашитхан,  Жюнгютей  бийликни,  девлетбашыны  къуллугъун  кюте.

           1846 нчи  йылны  декабрь  айында,  Жюнгютейден,  гечелетип,  Шамилни   адамы  Гьажимурат,  Нугьбийкени  урлап  гетип   тавгъа  яшыргъан.  Шо  ишде  Гьажимуратгъа,  Нугьбийкени  абзарында  ишлейген  тавлу  къатын  Фатима  кёмек  этген.  Дагъы  бир  жюнгютейли  де  бу  ишге  къошулмагъан. Бийкени  къаравашы  ону  бары  да  алтынларын  да  жыйып  мюридлеге  берген,  олар  булан  оьзю де  гетген.  Шондан  сонг  3  ай  гетип,  Шамиль,  Нугьбийкени,  5 минг  манат  гюмюш  акъчагъа  ва  Темирхан – шурадагъы  туснакъда  сакъланагъан  оьзюню  17  мюрюдине   алышдыргъан.

            «Тышдан   гелген   чапгъынчылардан   жюнгютейлилир  бир  заманда  да  тартынмагъан,  олагъа  баш  иймеген.  1845 нчи  йылда,  январны  16- сында  тавлу  мюрид  Абакар  Дибир  гентин  таламагъа  чапгъанда,  жюнгютейлилер  къоччакъ  кюйде  атышды,  мюридлени  черивюн  тозду,  къувалады»- деп  язгъан  Жюнгютейни  коменданты  полковник  Орбелиани,  о  замангъы  Кавказны  наместниги  Воронцовгъа.

            Жюнгютей  юрт, къумукъ  юртланы  арасында,  оьзлени   маданият  даражасы  булан,  айрокъда  бек  белгили.  Савлай  Дагъыстангъа  аты  айтылгъан,   Дагъыстанны   йырлав – бийив  ансамлини  биринчи  ёлбашчысы  Татам  Мурадов,  СССРни  халкъ  артисткасы  Барият  Мурадова,  РСФСРни  халкъ  артисткасы  Саният  Мурадова,  Россияны  ат  къазангъан  артисткасы  Инесса  Къурумова,  РСФСРни  халкъ  артисткасы  Бюрлият  Ибрагимова,  белгили  бийивчю  Акашим  Ибрагьимов,  Дагъыстанны  халкъ  язывчусу,  филология  илмуланы  доктору  Ибрагьим  Керимов, Къумукъ  театрны  айтылгъан  артистлери  Амир  Къурбанов,  Магьаммат  Генжеев,  Асельдер  Асельдеров,  Имам  Акавутдинов,  къумукъланы  белгили  композиторлары  Аскерхан  Аскерханов,  Бамматхан  Адилханов,  белгили  эстрада  йыравлар  Шарав  Аманатов,  Руслан  Загиров  олар  кёп… Балики  шо, сарын – йыргъа,  маданиятгъа  муштарлылыкъ,  жюнгютейлилерде,  революциядан  алдагъы  йыллардан  берли  де,  Жюнгютей  юрт,  бийликни  баш  юрту  болуп  гелгенликден  гьасил  буса  да  ярай.

            Янгыз  маданият  тармакъда  тюгюл,  оьзге  ёлларда  да,  жюнгютейлилени  арасында,  ата  юртуну  абурун,  сыйын  оьрге  гётерип  яшагъанлар  кёп.  Олар,  тюрлю – тюрлю  йылларда,  башгъача  заманларда  да  оьзлени  атын  халкъына  малим  эмеге  бажаргъанлар.  О  гьакъда  белгили  къумукъ  журналист  ва  язывчу  Солтанбек  Солтанбеков  «Жюнгютей  ва  жюнгютейлилер» - деген  китап  чыгъарды.  О  китапда,  авторну  ата  юртуну  тарихи,  бугюнгю  яшаву  суратлана.   Жюнгютейли  белгили  адамланы  бирлерини  атларын  биз  де  эсгерейим.

            Советлер  Союзуну  игити,  Уллу  Ватан  дав  йылларда  авиаполкну  эскадрильясыны  командири  Юсуп  Акаев  Жюнгютей  юртну  оьктемликлеринден  бириси.  Ол  оьзюню  самолёту  булан,  104  керен  гьавагъа  гётерилип,   немец – фашист  елевчюлени  15  денгиз  гемесин,  11  танкын,  12  автомашинин  ва  60 зенит  батарейлерин  дагъытгъан.

            Адилгерей  Гьажиев – тарихи  илмуланы  доктору, профессор;  Абдулла  Абдуллаев  техника  илмуланы  доктору,  профессор  ВДНХ ны  3  алтын  медалы  булан  савгъатлангъан;  Атай  Гьажиев – медицина  илмуланы  доктору,  профессор;  М. А. Алиханов – Дагъыстанда  балыкъ  промышленностну  аякъгъа  тургъузувда  гёрмекли  къошум  этген  адам,  10  йылгъа  ювукъ  «Дагрыбпром» - бирлешивню  ген.  директору  болуп  ишлеген.  Самад  Жамалов – дагъыстанны  ат  къазангъан  илму  чалышывчусу,  кёп  йыллар  ГЭС  къурулушларда  проектлер  этип,  ёлбашчы  гьисапда  ишлеген,  Россияны  Илмулар  Академиясыны  Дагъыстан  филиалында  ишлеген.   Фахрудин  Къырзы  огълы – илмуланы  доктору,  Турцияда  яшай.   Салават  Салаватов – Россияны  ат  къазангъан  художниги,  Дагъыстанны  художниклерини  Союзуну  председатели  болуп  ишледи.  ДР ни  художниклерини  Союзуну  председатели  болуп  башгъа  жюнгютейли  Камиль  Мурзабеков  да  ишледи.  Атай  Гьажиев  медицина  илмуланы  доктору,  профессор.  Наида  Абдулгьамидова – Дагъыстан  Республиканы  Маданият  министри  болуп  ишледи.  Таймыр  Агъаев,   Алжир  пачалыкъны  Оран,  деген  шагьарындагъы  технический  лицейде  4  йыл  муъаллим  болуп  ишлеген.  Буссагьатгъы  вакъти,  Республика  китапханасыны  директору.  Батырханов  Батырхан,  Зумрут  Герейханова  Россияны  ат  къазангъан  учителлери.

            Жюнгютей  юртда  Батдалов  фамилияны  юрютеген  эки  тюрлю  тухум  бар.  Биринчисини  тухум  башы  Батдал  Магьаммат – юртда  биринчилей  къурулгъан  Совет  школасында  охугъан  ва  1920 нчы  йыл  шо  школада,  танывлу  ва  эсли  муъаллимлер  Акаев  Юсупбек  ва  Мусаев  Найлав  булан  яшлагъа  дарс  бермеге  башлагъан.  Ол  ДАССР ни  школаларыны   ат  къазангъан  муъаллими,  «Къызыл  Байракъ» - ордени  булан  савгъатлангъан.  Огъар  юртлулар  «маслагьатчы  Магьаммат» - деп  айта  болгъан.  Неге  экени,  озокъда,  англашыла.  Магьамматны  уллусу  уланы  Ражап,  РСФСР ни  ат  къазангъан  учители,  Буйнакск  шагьарда  СПТУ ну  директору  болуп  ишледи.  Ортанчы  уланы  Камалутдин  «Дагъыстанны  ат  къазангъан  ветеринар  врачы» - деген  атгъа  ес  болгъан.  Ондан гиччи уланы  Мухтарутдин  Батдалов   Магьачкъалада  полтех.университетни   проректору,  архитектура  ва  къурулуш  илмуланы  доктору.  Бирдагъы уланы  Батдал  Батдалов Буйнакск районну  башчысы болду,  ДРни ----------------министрини  заместители) Оьзге  Батдаловлар,  Уллу  Ватан  давну  ортакъчысы  Вагьит  Батдаловну  4  де  уланы  Уфа  шагьардагъы  технологический  институтну  битдирип,  мекенли  специалистлер  болуп  тамамланып  къалмайлы,  белгили  спортсменлер  де  болгъан.  Уллусу  Батдал,  2  керен  Дюнья  кубогуна  ес  болгъан.  Европаны  чемпиону,  3  керен  СССР ни,  6  керен  Россияны  чемпиону  да  болгъан.  Буссагьатгъы  вакъти  ол  ДР ни Юрт – хозяйство  миристри. Инилери:  Абдулбасир,Магьамматрасул,  Абдилазиз  де  халкъара  ярышланы  утгъан,  айтылгъан  спортсменлер.  Олар  тренерлер  болуп  да  оьзлени  гёрсетген  уланлар.  

            Агъа - ини  Батырхановлар:  уллусу  Батырхан  Гьажиевич – Россияны  ат  къазангъан  учители, школаны  директору  болуп  да  кёп  йыллар  ишлеген.  Иниси  Шагьабютдюн  Гьажиевич  юрт – хозяйство  институтну  оьр  къыйматлар  булан  битдире  ва  ата  юрту  Тёбенжюнгютейде  колхозну  баш  агроному  болуп  иш  башлай.  1977 нчи  йылдан  берли  Буйнакск  шагьардагъы  Дагъыстан  сынав – селекция  станцияда  ишлей,  Дагъыстан  Республиканы  илмусуну  ат  къазангъан  чалышывчусу.  Ол  кюреге  тереклени  янгы  жураларын  чыгъарывда,  Россияны  шо  ёлда  чалышагъан  алимлерини  арасында  инг  гёрмеклилеринден  бириси. 

            Агъа - ини   Аташевлер:  Рашит  Саидович,  обшепитни  директору  болуп  ишлеген,  Буйнакск  районну  депутатларыны  Халкъ  жыйыныны  председатели  болуп  ишлеген.  Ону  иниси  Ильмиямин  Аташев,  хыйлы йыллардан  берли,   Пенсия  фондну  Буйнакск  райондагъы  бёлюгюню  ёлбашчысы  болуп  ишлей. 

            Озокъда  Жюнгютей  юртдан  чыкъгъан  белгили  адамлар  кёп.  Оланы  барысыны  да  атларын  бирерлетип  эсгерип  турмагъа  да  болмай.  Жюнгютей,  гертиден  де  бай  тарихли,  бырынгы  къудураты  булангъы,  уллу  ва  гёзел  къумукъ  юртларыбызны  бириси.