Оьгюз халкъланы ханларыны ханы Байын дыр-хан оьзюн бек бай адамгъа гьисап этген: ону он уланы болгьан. Девлетинден де бек авлетлери булан оьктем болуп, ол асгерлерин артдырмакъ учун, оьзге ханланы да кёп уланлары болгъанны сюйген ва гьар йыл, ханларын ва биилерин жыйып, уллу той эте болгъан. Уллу акъ чатырланы тюбюнде Байындыр уланлары барланы, къызыл чатырланы тюбюнде къызлары барланы олтуртгъан, къара чатырланы тюбюнде буса, къара кийизлер де яйып, яшлары ёкъланы олтуртгъан ва алдына къара къойланы этинден этилген ашланы салдыртгьан:
— Олагъа Аллагь ургъан, — дей болгъан Байындыр-хан.
Къумукъда да алдын нечакъы ярлы адам да кёп уланъяшлары болгъанны сюйген. Гьали буса башгъа заманлар. Бир яда эки яш булан тамам-ланып къалагъанлар кёп...
Тёбенкъазанышлы Бай Камил Гьажиев Байындыр-ханны девюрюнде яшагъан буса, ону акъчатырны тюбюнде олтуртар эдилер: Бай Камилни сегиз яшы болгъан: алты уланъяшы. Юртлулары огьар «Бай Камил» деп къойгъаны да кёп яшы болгъангъадыр. Ол оьз къыйыны ва гьаракаты булан бираз байлыкъ жыйса да, аслу байлыгьы авлетлери болгъан. Оланы аякъгъа тургъузмакъ учун Бай Камил гече де, гюн де ял тапмай чалышгъан.
Чалышса чалышсын, гетген асруну 30-нчу йылларында колхозлар къурув ва шону булан байлавлу болуп кулакланы ёкъ этивню политикасы башлангъанда, Бай Камилни тутуп йиберме къарайлар. Огъар да кулак деп ат тагъалар. Бай Камил бек гьакъыллы ва гьаракатчы адам болгьан. Бары да малый колхозгъа берип, балагьдан ари таяйым деп, агьлюсюн Хасавюртгъа гёчюре. Оьзю буса ёл уста болуп ёллар ва кёпюрлер къурма башлай. Бир хыйлы заман ол «гюнагьдан» чайылмакъ учун гьукуматгъа тегин ишлеп тургъан. Нече керенлер ону тутуп, халкъны «душманларын» йибереген чырлы-чыргъатлагъа йиберме къарайлар. Тек гьар гезик къоркъув билмейген къоччакъ оьзюне салынгъан тузакълардан къутулма бажара. Артда буса огъар ватандаш давну батыры Къара Къараевде тузакълардан къутулма кёмек эте. Ябушувларда чыныкъгъан ва къатгъан бу пос мыйыкъ цудахарлы Бай Камилни къызардашын алып, огъар гиев бола.
НКВД-ни бек сакъ къаравуну тюбюнде Бай Камил шолай яшап тура, ёллар къура, яшларын оьсдюре, намусуна-ягьына чанг тийдирмей, айлана якъда огъар бек абур-сый этелер. Янгыз къумукълар тюгюл, оьзге миллетлер де ону булан къатнаша. Бай Камилни гьар тюрлю миллетлерден кёп къонакълары болгъан. Ана якъдан ону къардашы Абдулкъадир Дайитбеков — пача асгерини офицери, полковник , 1870-нчи йылда шайых Абдурахман Сугъурини оьлюмден къутгъаргъан. Ону уланы пача гьукуматына къаршы башгётерген тавлуланы башын тутгьан болгъан. Башгётеривню дагъытып, пача асгерлерини мундагъы командующийи князь Маликов шону кёп ортакъчыларын жазалай, ятап этип йибере. Абдурагьман Сугъурини де жазалама герек болгъан. Тек Тёбен Къазанышны шо замангъы къадиси Абдулкъадирни ва анасыны тилеги булан къоччакъ офицер улан амалсыз къартны юкге ала ва ата юртуна гелтире. Сонг буса, шайых гечингенде, ону къабуруну уьстюнде гиччи зиярат этелер.
Бай Камил, Къазанышны къадиси Абдулкъадир ва оьзге юртлулар Абдурагьман Сугъуриге абур этелер, гьар якъдан кёмекге гелелер. Ол да чомарт ва адилли бу халкъны кёп сюе, гьакъ ёлгъа салмакъучун насигьатлар бере, аврувларын багъа.
Гьали Бай Камилни уланыны уланы, Магьачкъаладагъы тиш аврувлар поликлиникасыны баш врачы, халкъ оьзюне кёп абур этеген Ниъмат Гьажиев булай эсгере:
— Мени атамны атасы Бай Камил, тюппе-тюз 100 йыл яшап, 1969-нчу йылда гечинди. Юз йыл яшамакъны огъар Абдурагьман Сугъури ёрагъан болгъан. Бир керен Бай Камил, бек башы авруп, Сугъуриге бара. Ол муну уьстюнде дуалар да охуп, мангалайын, башын сыйпай. Сонг буса: «Бар, балам, дагьы аврумажакъсан, юз йыл яшажакъсан», — деп йибере. Гертиден де, шондан сонг бир де аврумай, дадайым юз йыл яшап гечинди...
Бай Камил бугленли абурлу тухумдан къатын алып, арт йылларында шонда яшай ва шонда гечине, ата юрту Къазанышда гёмюле. «Дагьы да Абдурагьман Сугъури шайых гележекден не хабар берген?» — деп сорайман.
— Дагьы да ол бизин тухумда бир батыр улан туважакъ деген. Шолай болуп да чыкъды, — деп, Ниьмат мени алдыма тавшалгъан кагъызлаы, газетлени, суратланы сала. Давдан алда ва дав йылларда чыкъгъан суратлар. Бир суратда буса...-памятник. Ал бетине: «Гьажиев. 1917—19.1.1945 йыл» деп язылгъан. Къоччакъ улангъа бу памятник Къазанышдан кёп йыракъда, Будапештни янындагъы Сабадбатьян деген юртда салынгъан. Уллу Уьстюнлюкге етгинче уьч айлар алда къоччакъ кюйде жан берген къумукъ улангъа ят элни халкъы салгъан памятник. Памятник салар йимик Бай Камилни гиччи уланы Сапиюлла не йимик къоччакълыкъ гёрсетген? Кёп йылланы боюнда венгер халкъы уллу гьюрмет булан бу памятникге гюл байламлар алып гелип тургъан.
Кёп гезиклер болгъаны йимик, белгисиз игит уланны гьызы дав ва давдан сонггъу йылланы къыйынларыны, инсанланы гьайсызлыгъыны, яла-ябывланы ва ялгъанланы себебинден кёп заман тас болуп турду. Давдан сонггъу йылларда Сапиюлланы Совет Союзну Игити деген атгъа таклиф этгенлер деген хабарлар да юрюлдю, тек къылыкъланы таза сакълавгъа къарайгъан, ойлары насгъа батгъанлар Сапиюлла кулакны уланы, огъар игит атны берме бирдокъда ярамаи деп язгъанлар. Оьлген батыр да сав гьарамзадалагъа пис ишлерин юрютме четим эте болгъандыр.
Тек гертилик ва тюзлюк, адамлар йимик, оьлеген затлар тюгюл, шоланы гёмюп къойма шолай тынч болмай. Батыр уланны айланасындагъы шыплыкъны ачыкъ гюнде кёк кёкюреп йиберген йимик, Сапиюлланы дав къурдашларыны «Комсомолец Дагестана» деген газетге язгъан кагьызы бузду. Старший лейтенант, батареяны командири А.Николенко ва частны парторгу, лейтенант Мильников бек къыйналып язгъан кагъызында булай сёзлер бар: «Бу кагьызны язма бизге тынч тюгюл. Тек Сапиюлла Гьажиевни ёлдашлары, бары да дагъыстанлылар ол гёрсетген уллу къоччакълыкъны билме гереклер.
Къоччакъ улан булан оьктем болма тарыкълар. Бу иш 1945-нчи йыл 19-нчу январда болду. Оьзюню тобу булан Сапиюлла токътагьан бойгъа багъып кёп танклар — 15 «тигр» ва 11 «фердинад» тербенди. Сапиюлла гьеч адамай, тенгсиз ябушувгъа гиришди. Биринчи чапгьында ол душманны уьч танкын атылтды. Чапгъын чаналап къалды. Бир нече минутдан душманны танклары дагъы да чапгъынгъа гиришди. Сапиюлла гьеч тартынмай, атышма башлады, ахырынчы снарядына ерли атышып турду. Шо тенгсиз ябушувда ол кёп керенлер яраланып, къызыл къанына батса да, артгъа таймады. Бир танк огъар бир йигирма абатгъа ювукълашып гелегенде, Сапиюлла:
— Мен сав туруп, шундан оьтме къойман! — деп къычырып, бир-бирине байлангъан гранатланы да алып, танкны тюбюне атылды. Танк атылып, ял-лап йиберди. Танкланы чапгъыны да токътап къалды. Муна шолай Сапиюлла, янгыз шо ябушувда душманны дёрт танкын да атылтып, игит кюйде жан берди. Дав къурдашыбызны къабуруну уьстюнде биз ону учун оьч алма ант этдик ва антыбызны кютдюк. Сапиюлла Гьажиев оьлген сонг ону Ватанны лап оьр савгъатына таклиф этдилер. Ол игит кюйде оьлюп гетди. Сапиюлланы халкъы, бары дагъыстанлылар шону билсинлер».
... Бай Камил агьлюсюн Хасавюртгъа гёчюрген сонг, Сапиюлла шондагъы педтехникумгъа охума тюше ва яхшы къыйматлагъа охуп битип, Яхсайгьа муаллим болуп бара. Дав башлангъанда ол фронтгъа гетме деп кёп керен талпына. Ахырда ону 1943-нчю йылны апрель айында давгъа йиберелер. Къысгъа болжаллыкъ курсларда охуп, ол топчу бола ва 11 гвардия дивизиясы булан душмангъа къаршы ябушувлагъа гирише. Къоччакъ уланны парторг этип сайлайлар. Шо оьрде эсгерилген ябушувгъа етгинче Сапиюлла къысгъа дав ёлунда дагъы да кёп къоччакълыкълар гёрсетгени, СССР-ни Оборона министерлигини архивинден гелген кагъыз да гертилей: «...Сапиюлла Камилович Гьажиев гвардия дивизияны частларына берилген буйрукъ булан 1944-нчю йылны 9-нчу сентябринде Макътавлукъну 3 даражалы ордени булан савгъатлангъан. Савгъат кагъызда булай языв бар: «...1944-нчю йыл 9-нчу сентябрде С.К.Гьажиев душман булан ябушувда бек бажарывлу ва къоччакъ кюйде иш гёрдю. Он душмаины оьлтюрдю ва душманланы 2 дотун атылтды. Шондан къайрыда, ба-тареясы булан алгъа бармакъ учунгъу ябушувларда оьзюню тобу булан ол немислени дёрт артиллерия ва 2 миномет батареясын атылтгъан. Батарея-ны парторгу гьисапда ол шондагьы ишни бек бажарывлу кюйде къургъан. Ону бата рейсы 715-нчн полкну 6-нчы атышывчу ротасыны чапгъынларына кёп кёмек этген».
Давлагъа тюшюп, аз заманны ичинде Сапиюлла дагъы да нечик ва нечакъы къоччакълыкълар гёрсетгени бизге белгисиз. Дюньяны бары да архивлери де Уллу Ватан давунда бизин асгерлер гёрсетген къоччакълыкъланы сыйдырма болмас. Гвардия сержанты Сапиюлланы да кёп къоччакъ ишлери архивлерден тышда къалгъандыр. Огъар берилген савгьатлар да, сыйлы атлар да...
Тек кёплери ону дав къурдашларыны эсинде къалгъан. шоланы почлю падишагь Заман да, ялгьанлар, ялаябывлар да бузуп тайдырып болмас. Шо саялы Сапиюлланы къурдашлары ону къоччакъ кюйдеги оьлюмю гьакъында язып йиберген Сапиюлланы бир юртлусу буса давдан сонгу йылларда Венгрияда асгер борчун кютегенде, хапарсыздан огъар салынгъан памятникге къаршы болуп къалгъан ва суратын чыгъарып алып гелген. Совет солдатны уллу къоччакълыгъын гертилейген бу гиччирек памятник арадан йыллар гетип, кёп ёллардан оьтюп, балагьлардан башын алып яшлайын чыкъгъан Сапиюлланы ата юртуна гелген. Бай Камилни алты уланыны бири Сапиюлла оьзюню къанын тёгюп, жанын берип, халкъны эсинде къалмакъгъа лайыкълы болгъан. Ону ата юрту Къазанышда да огъар шолай памятник салып, орамгъа, школагъа атын тагъып, игитни эсделигин даимге сакъласа яхшы болур эди. Оьлгенлеге шо тарыкъ тюгюл, савлагъа тарыкъ, бизин яшлар, оьсюп гелеген наслу шо памятникге къарап, шолай уланлардан уьлгю алсын учун, оьз намусун, Ватанын Сапиюлла йимик сюйсюн ва сыйласын учун тарыкъ.
Бек бай тарихи булангъы бырынгъы уллу юрт Къазанышгъа эсде сакълама да, гёрсетме де кёп зат бар. Оьзлени атларын эсде сакълама тюшеген мундан кёп белгили адамлар чыкъгъан. Оьр сав-гъатлар оьзлени есин тапса да, тапмаса да, Сапиюлла йимик къоччакъ улан савланы эсинде, арасында даимге къалма тарыкъ. Бир уллу къоччакълыкъ гёрсетмесе, йыракъ ят эллерде ким-кимге де памятник салып турмай.
Мен гьалигьалилерде Абдурагьман Сугъурини зияратында болдум. Ачыкъ ва шып гюзню гюню эди. Зияратгъа гирип чыкъгъан сонг.шону арив безендирилген гиччирек абзарында олтургъан гьалда, ойгъа батып, оьлгенлер, юлдузлардай, яллап, ёкъ болуп къалмай, олар оьлген сонг да гьызын къоя, савлагъа яшама, яшав-ну къыйынларындан оьтме кёмек этип тура деп ойлай къалдым. Гёргенлеримден бир тамаша гьалгъа тюшюп, бир мюгьлетни ичинде къа рдай акъ чатырны тюбюнде алты да уланыны арасында олтургъан Бай Камилни гёрдюм, оланы бириси гвардия сержанты, оьзюню игиткъысматы гьакъында алданокъ Абдурагьман шайых айтгъан Сапиюлла Гьажиев эди. Макътав болсун олай къоччакъ уланлагъа!
Магьаммат АТАБАЕВ,
Дагъыстанны халкъ шаири.
|
