ТЁБЕНКЪАЗАНЫШ_______________Буйнакский  район

       Бугюнлерде  Къазанышда  яшайгъан  адамланы  санаву  14 мингге  ювукъ . Ожакълар  4  мингге  етише.  Абзарлар  3  минг  800 ден  артыкъ.

      Тёбенкъазанышгъа  алдагъы  девюрлерде « Уллу  Къазаныш»-  деп  айтыла  болгъан . Бу  юрт  8 нчи  асруда  къурулгъаны  токъташдырыла .

      Халкъны  авзунда , девюрден  девюрге  айтыла  гелген  хабаргъа  гёре,  юртну  алда  токътагъан  ери,  4-5  км. ариде , тавтюп  бойда,  гьалиги  «Гьаркас»- деген  аварлы  халкъ  яшайгъан  ерде     болгъан. Шо  ерде  Къазаныш  шагьар  болгъан  дей. 570 нчу  йылларда  Акъсакъ-Темирни  чапгъынындансонг , юртну  яллатгъанда , халкъ «Борагъан  оьзенни»  де ( огъар  «Къара-оьзен» - деп  де  айтыла ) «Акъ-оьзенни»  де  ягъаларында  ерлешип  яшап  тургъан . Сонг  олар  бир  ерге  жыйылып , уьйлер  къуруп  яшама  башлагъан . Эки  де  оьзен  бир - бирине  къошулагъан  ерде , олагъа « Инче»-  деген  гиччи  оьзен  де  къошула . Тавлагъа  явгъан  янгурлардансонг  бу  оьзенлерден   кёп  уллу  ташгъынлар  геле  болгъан . Шону  учун  да  болма  ярай , Къазанышны  да, ону  Бетавул,  деген  авулуну  да  арасындагъы  оьзенни  терки  оьтесиз  бийик  ва  генг .

     Бырынгы  заманларда  Бетавул  айрыча  юрт  болгъан  деп  де  айтагъанлар  бар , тек  сакълангъан  архив  документлеге  гёре  Бетавул  Къазаныш  юртну  бир  авулу,  деп  санала  гелген.  Гьали  оланы  арасында  автомашин  чыгъып  болагъан  ёл  ёкъ . Биргине  бир  кёпюр , кёп  бийикде  тросс  теллени  уьстюнде  этилген.  Огъар  юртлулар «силленеген  кёпюр» - деп  де , «сырат  кепюр» - деп  де  айталар. Кебюсю  «Бетавул  кёпюр» - дей.  Ол  1960 нчы  йылда  къурулгъан.  О  заман  юрт  Советни  председатели  Магьаммат  Темеев  болгъан.  Ерли  совхозну  ишин  яхшылашдырмакъ  учун  да  ол  хыйлы  гьаракат  гёрсетген  адам.

     Юртда  инг  алда  халкъ  яшавлукъ  этмеге  башлагъан  ерге  «Чертлек-авул» - деп  айтыла. О  ерде  о  йылларда  кёп  чертлевюк  тереклер  оьсе  болгъан  дей.

     Юртну  аслу  авуллары : Тёбенавул , Межит-авул ,Бетавул , Оьравул . Артдагъы  50  йылны  ичинде  къошулгъан  янгы  авуллар:  Буглен-авул , Анакъ-авул , Бассейн-авул , Гьаркас-авул ,Чоргъалар, Бавлар . Шо  йылланы  ичинде    юртну  гёрюнюшю  5-6  керен  уллу  болгъан.   Бир  башындан бирисине  10 км. бар. Периметры  30  дан  да  къолайдыр.

     Артдагъы  йылларда  тувулгъан  эки  авулну  бириси  Оьркъазаныш  юртгъа , бириси  Буйнакск  шагьаргъа  тийген. Эки  де  янгы  авулланы  арасы  гьалиге  бош , тек гележекде  олар  бир – бирине  къошулар…   Шоллукъда  Оьркъазаныш , Тебенкъазаныш  юртлар  да  Буйнакск  шагьар да  биригип  къалмагъа  бола.

     Ичеген  сувну  къазанышлылар  юртну  къырыйындагъы  уьч  де  оьзенлени  башындан  ала .

     Бугюн  юртда  орта  билим  береген  4  школа  бар.  Бешинчисини  бинасы  да  ишленип  битген,  спортзалы,  абзары  битмеген  саялы  эксплуатациягъа  берилмей  тура.

      Юртну  ортасында  уллу  маданият  Къаласы  бар. Ону  2  залы  болгъан. Бирисинде , гиччисинде  гьали  музей  уью  ерлешген. Музей  2005 нчи  йылда  Али  Мустафаевни  гьаракаты  булан  къурулгъан. Маданият  Къаласыны  бинасында  чебер  школа  да  юрт  библиотекасы  да  бар.

     Юртдагъы  участка  больница  да,  поликлиникасы  да,  янгы  къурулгъан   биналарда  ерлешген.

      Тебенкъазанышда  1913 нчю йыл  18 авул  межитлер , бир  жума  межит , 4 мадрасса , бир  мактаб  болгъан. Авул  межитлер  гьали  алдагъы  санавундан  артыкъ.  Зияратлар  уьч  бар.

      Жума  межитни  бинасы  да  артдагъы  йылларда  ишленген.  Эсги,  деп  алдагъы  межитни  бузуп  орнуна  янгысын  къургъан.  Ону  кюрчюден  ишлемек  учун  кёп  харж  гетген  деп  айта.  Стройматариалны  барысын  да  спонсорланы  кёмеги  булан  гелтиргенлер.  Къурулуш  ишлени  кютмеге  гьар  авулдан  гезиклече  адамлар  геле  болгъан.  Халкъны  кёмегини  натижасында  къурулгъан  межит.  Ол  оьзю  бек  уллу  болса  да  юртну  тар  еринде  ерлешген.

      Юртда  шейх  Абдурагьман  Сугъурини  зияраты  да  бар. Къазанышдан  чыкъгъан  устазлар:  Арсанали –устаз,  Мычыгъышда  гёмюлген;  Тетекъай – устаз  Тёбенжюнгютейде  гёмюлген ; Абуюсуп – устаз  Халимбекавулда  гёмюлген.

      Инкъылапны  девюрюнде  бу  уллу  юртда  «Къади»-даражагъа  етишген, 48  адам  болгъан. Мугьютдюн-гьажи  къади,  хафиз – ислам  динни  кодексини  3  томлукъ   китабын  язгьан. 40  йыл къадилик  юрютген;  Абдулкерим- гьажи – кёп  йыллар  Кёстекде  имам  болгъан, ата  юртунда  да  3  йыл  о  касбуну  юрютген, Темиркъазыкъ  Кавказда  аты  белгили  дин  алими;  Агъарагьим – къади, Темирхан – шурада  «Жамиятул  Хайрия»-деген  газетни  оьз  харжына  чыгъаргъан; Дагъыстан  дин  комитетни  къургъан; Мустапа –къади, 1923нчю  йыл «Ислам  институтну»  ачгъан,  10  йыл  онда  къадилик  юрютген; Абдулбасир-Гьажи, пача  асгерни  Темиркъазыкъ  Кавказдагъы  бусурман  корпусну  баш  къадиси  болгъан.  Къазаныш  бийлик  тозулгъансонг  бу  уллу  юртда,    Нииб-Жаммалютдюн  24  йыл  наиблик  юрютген.  1906 нчы  йыл,  ол  гечингенсонг   шо  къуллукъну  ону  къатыны  бийке  Патимат  кюте  болгъан. Наибликге  гиреген  13  юрт  болгъан.

      Юртда  бир  вакъти  межитлени  япгъан  болгъан.  1944- нчю  йыл  Сталинден  кагъыз  гелип  жума  межитни  ачмагъа  ихтияр  берген.  Жумагюн  тюш  намазгъа  азан  охумакъ  учун  бетавуллу  Эсенбий  Магьамматны  чакъыргъанлар.  О  арив  тавушлу,  илиякълы,  сютдей  акъ  сакъаллы, арап  илмуну  теренден  уьйренген  адам  болгъан.  Шо  намаз  чакъыражакъны  эшитип,  Къазаныш – бетавул  халкъ,  уллусу - гиччиси  булан  орамлагъа  чыкъгъан.  Сююнмекден  эргишилер  гёзьяшларын  сибирип,  къатын -  къыз  йылай  болгъан  дей. 

      Эсенбий  Магьамматны  Райкомгъа  чакъырып  жума  межитге  имам  болгъанын  арив  гёрегенин  англатгъан.Чагъы  уллу  экен  саялы  ол  рази  болмагъан, тек  кимни  салмагъа  герекни  айтгъан.  О  да  Гьайбулла – къади  болгъан.  Гьайбулла  къади  Къазанышда  40  йыл   къадилик  юрютген.  Ону  уланы  Абукъагьир – гьажи,  гьали  юртдагъы  жума  межитни  имамы.  Эсенбий  Магьамматдан  къалгъан  уьч  уланны  уллусу  давдан  къайтмагъан.  Экинчиси, Гьажи, уллу  Ватан  давну  ортакъчысы.  Давдан  сонггъу  йылларда  ол  да,  иниси  Сапиюлла  да  40  йылланы  узагъында  юртда  учителлер  болуп  ишлеген.  Оланы  5  авлетин,  авлетлерини  авлетлерин  де  санаса,  250  йылдан  да  артыкъ  педагогика  стажы  булангъы  биринчи  учитель  династия. Сапиюлланы  уланы  Имамютдюн  юртдагъы  2 номерли  школаны  директору  болуп   20  йылдан  да  кёп  ишледи.  Шолай,  учитель  касбуну  абурун  гётергенлерден,  Магьамматов  Ягьияланы,  Асельдеров  Абдулкъадирлени,  Шугаибов  Шугаиблени,  Гьашимов  Гьашимлени  династиялары  да  бар.  

     Тебенкъазанышдан  чыкъгъан  белгили  адамланы  арасында,  пача  армияны  полковниклери,  деген  чын  12  адамгъа  берилген  болгъан :  Абдулкъадир  Даитбеков, Сурхай  Сафаралиев, Алибек  Алибеков  ва  башгъалары.  Совет  Армияны  полковниклери:  Гьажи  Садрутдинов, Ильяс  Абдуллаев,  Ильяс  Къазиханов,  Абдулла  Магьаррамов,  Салис  Акаев,  Агьмат - Рашад ,  Абдулла  Абдуллаев,  Юсуп  Халитов,  Джами  Татамов.  Милицияны  полковниклери:  Шагьбан  Бекмурзаев,  Али  Абуталибов,  Гьажи  Заирбеков,  Мурат  Солтанов,  Акай  Исаев.  Асельдер  Асельдеров – КГБни  полковниги,  Абакар  Дагьиров – ФСБ ни  полковниги.

     Магьаммат  Шихов  1926 – 1933 нчю  йылларда,  инг де  Совет  гьукуматны  токъташылывуну  къыйынлы  йылларында  милицияны  Буйнакск  шагьар  ва  район  бёлюгюню  начальниги  болуп  ишлеген.

     Прокуратура  ва  судланы  къуллукъчуларындан:  Таджутдин  Бижамов – юридический  илмуланы  доктору,  юстицияны  генералы,  Къаягент  районну  прокурору,  Дагъыстан  юстицияны  министри  болуп  ишлеген  ;  Завур  Исаев – юстицияны  полковниги , Бабаюрт районну  ва  Буйнакск  районну  прокурору , Дагъыстан  республиканы  генеральный  прокуроруну  заместители  ; Альбори  Альбориев –Буйнакск  районну  прокурору;  Шарабутдин   Ражбудинов – Къаягент  районну  ва Буйнакск  районну  баш  судьясы;  Гьажихан  Гьажиханов -  Буйнакск  районну  баш  судьясы  болуп  ишлеген.  Магьаммат  Ханмурзаев  Къарабудахкент  районда  мировой  судья  болуп  ишлейгенли  кёп  йыллар  бола.  Асельдер  Асельдеров  Буйнакск  районну  мровой  судьясы.

     Дагъыстан   республиканы  оьр  гьакимият  къурумларында  ишлеген  къазанышлылар :   Адильгерей  Даитбеков  1930 – 1937 нчи  йылларда  Дагъыстанны  ёл  къурулуш  управлениесини  начальниги;  Агьмат  Солтанагьмадов - Дагъыстан  профсоюзланы  председатели, Дагконсервтрестни  управляющийи;  Даид  Даидов  - Дагоблсовпрофну  председатели ;  Месей  Алхасова  - Дагъыстан  ашамлыкъ  промышленностну  министри;  Макашарип  Асельдеров ,Дпгъыстанны  билим  берив  министерлигинде  ишлеген,  педагогика  илмуланы кандидаты. Юртдагъы  3  номерли  орта  школагъа  ону  аты  къоюлгъан.   Закарья  Магьамматов -  Дагестангеологоразведка  управлениесини  начальниги;  Шамсутдин  Асельдеров - ЖКХ-министерлигини  министрини  заместители;  Каммалютдин  Каммалютдинов – район  администрацияны  башчысы  болуп  хыйлы  йыллар  ишледи, Дагъыстан  Республиканы  президентини  администрациясында  ишлей.

     Гьамит  Бучаев -  Дагпотребсоюзну  председатели , Даггосснабны  управляющийи  болуп  ишлеген.  Бугюнлерде   Гьамит  Агьматович  Бучаев,   Магьачкъала  шагьардагъы,  оьзю  къургъан     Халкъ–хозяйство  институтну  президенти,  экономика  илмуланы  доктору,  академик.  Шо  институтну  ректору,  уланы  Агьмат  Бучаев,  экономика  илмуланы  доктору.   Ону  уланлары  Агьмат , Ягьия , къызы  Зайнап  атасыны  ёлун  тутуп  илму – гьакимият  тармакъда  чалышалар.  Бучаев  Камиль  медицина  илмуланы  кандидаты, Бучаев  Ньютон  ( Забит )  физика – математика  илмуланы  кандидаты.  Олагъа  Къазанышда , алимлени  династиясы , дап айтса  да  ярай. Юртну  бир  орамына  Бучаевлени  орамы,  деп  ат  къоюлгъан.

     Гьар  тюрлю  илмуланы  «доктор» - деген  даражасына  ес  болгъан  къазанышлыланы  арасында шулай  адамланы  атларын  эсгермеге  тюше :  Залибек  Залибеков,   Эльмира   Даитбекова, Къазигерей  Ханмурзаев,   Камиль  Ханмурзаев,  Паша  Абдурагьимов,   Зайнутдин  Асельдеров, Магьаррам  Магьаррамов ,  Шагьабютдюн  Расулов,  Джалалутдин  Агьмадов,  Темирболат  Алибеков,  Жангиши  Хангишиев,   Хизири  Гьамзатов.  Алимлик   ёлда  «кандидат  наук» - деген  атгъа  ес  болгъанлары  50  ден  де  артыкъ  бардыр.

     Абусупиян  Акаевни  аты  булан  да  къазанышлылар  оьктем  бола.   Ярыкъландырывчу, таржумачы  Абусупиян  1938 нчи  йыл  Сибирге  сюргюн  этилип  йиберилген.  Ондан  къайтмагъан. 

     Шаир, драматург, композитор Темирболат  Бийболатовну  талигьи  де  шолай  чатыраш  гелип, ол  да  сюргюнлеге  сюрюнюп  яшавуну  артын онглу  къайдада  тамамлама  болмагъан.  Ол Дагъыстан  бийив  ансамблин  къургъан,  Къумукъ  театрны  къургъанлардан  да  ол,  бириси  болгъан.

    Магьаммат  Хангишиев – къумукъ  букварьны   оьз  вариантын  тизген ,  язывчу  ва  муъаллим. Наби  Ханмурзаев  - шаир,  муъаллим,  сатиралы  шиъруланы  устасы,  Басир  Атаев – шаир , муъаллим ;  Ибрагьим  Ханмав  Бамматулли - язывчу,  педагогика  илмуланы  кандидаты ; Абдулмеджит  Меджидов –шаир , муъаллим;  Абдулгьамит  Татамов –шаир;  Далгьат  Алкъылычев –журналист,  газет  къуллукъчусу,  Абзайдин  Гьамидов –шаир,  газет  къуллукъчусу;  Магьамматшапи  Минатуллаев - шаир,  муъаллим;  Магьамматнаби  Халилов – шаир;  Набиюлла  Магьамматов – журналист, художник, шаир;  Джават  Закавов-  журналист,шаир;  Гьасан  Оразаев –илму  ахтарывчу, юртлусу  Абусупиян  Акаевни  бизин  девюрню  адамларынына  янгыдан  яратгъандай,  ону  китапларын  чыгъарып,  апендини  даражалы  атыны  арты  булан  Къазанышны  атын  да  бек  оьрге  гётерген  адам.

    Шамиль  Ханмурзаев –Дагъыстан  Гостелерадиону  дирижеру  эди.  Белгили  йыравлар, Дагъыстанны  халкъ  артистлери  Магьамматзапир  Багьавутдинов , Бюрлият  Элмурзаева  да  къазанышлылар.  Дагъыстанны  халкъ  артисти  Шарабютдюн  Манташев, хыйлы  йыллар  Къумукъ  театрны  директору  болуп  ишлеген ,  Ушгъуят  Сафаралиева –Дагъыстанны  халкъ  артисткасы.  Магьаммат  Къурбанов,  кёп  йыллар  Къумукъ  театрны  артисти  болуп  ишлеген,  «Молла  Насрютдюн»  – деген  спектакльни  язгъан.

     Медицина  тармакъдан:  Шамсютдюн  Закарьяев ,  Айнютдюн  Минатуллаев,  Камиль  Гьашимов  Къазанышда  биринчилей  врач  касбуну  юрютген  адамлар.   Ш.  Закарьяев  кёп  йыллар  участка  больницаны  баш  брачы  болуп  ишлеген. А. Минатуллаев  дагъы  да  кёп  йыллар  шо  больницада  хирургия  бёлюкню  заведующийи  болуп  ишлеген.  Абдулла  Альбориев  – Район  поликлиниканы  баш  врачы.  Татам  Татаев  шо  поликлиника  къурулгъанлы  ону  баш  врачыны  баш  заместители  болуп  ишлей.  Гьажимурат  Ражбудинов  район  администрацияны башчысыны  савлукъ  сакълав  тармакъгъа  къарайгъан  заместители.  Олар  барысы  да  Дагъыстанны   ат  къазангъан  врачлары

    «Дагъыстанны  ат  къазангъан  учители»- деген  ат  берилген   къазанышлылар  кёп.  Оланы  арасында:  Ягьия   Магьамматов,  Гьашим  Гьашимов,  Жаммалютдюн  Ханмурзаев, Магьамматрасул  Бучаев, Татам  Асельдеров,  Марипат  Меджидова,  Дина  Алиева,  Софья  Садрутдинова,  Мадинат  Магьамматова,  Агьмат  Солтанбеков  Къазанышда  аты  айтылгъан,  касбусуна  гьакъ  юрекден  берилген,   бек  танывлу  муъалимлер.  Рабият  Алкъылычева  РФ ни  ат  къазангъан  учители.

    Спорт  яшавундан, къазанышлы  50 ге ювукъ  адам, гьар  тюрлю,  республика, Россия, дюнья ярышларында  гёрмекли  ерлеге  етишген . Оланы  арасында: Атаев  Бозигит  ушу-саньда  ябушувдан Дагъыстанны  9 керен, Россияны  8 керен. Европаны  3 керен  ва  дюньяны  4 керен чемпиону  болгъан.  Бахтияр  Агьмадов  олимпия  оюнланы  гюмюш  призеру,  Закарьяев  Бозигит тхеквондодан  Европаны  чемпиону,  Муртазалиев  Расул  тайский боксдан  Европаны  чемпионатында   экинчи  ер  алгъан,  Россияны  ат  къазангъан  тренери.  Савлай  дюньягъа  аты  айтылгъан  кочап  Сали  Сулейман ( Мама  Мехтуллаев ) къазанышда кёп  йыллар  яшагъан.

    Тёбенкъазаныш,  гертиден  де  оьзюню  оьзтеречелигин  сакълагъан,  табиатны  бир  гёзел  ва  ниъматлы  еринде  токътагъан  инг  уллу  къумукъ  юртланы  бириси.

                                                                            Набиюлла Магьамматов