Тёбен Къазанышны берекетли топурагъы янгыз юртлуларыны арасында тюгюл, Дагъыстанда да, Россияда да, ондан тышда да оьзлени уьстюнлю­клери булан генг кюйде белгили болгъан спортчуланы оьсдюрген. Олардан спортну тутушуп ябушув деген журасында оьр даражада уьстюнлюклер къазангъан бирлерини (гьалигилерини) атларын эсгерип айтсакъ, Бози­гит Атавов, Бахтияр Агьматов ва булар йимик хыйлы оьзгелери, янгыз би­зин юртну ва Дагъыстанны тюгюл, савлай уллу элибизни атын да данггъа чыгъарма бажардылар.

Дюньягъа белгили болгъан къазанышлы нарт, батыр Мама кочап Магь­тулаевни (1879-1972 й.) аты да оьр макътавлагъа тийишли. Кочап Маманы тувгъан ери Тёбен Къазанышдагъы Бетавул болгъаны ва анасы Ана да – таза къумукъ тухумлардан чыкъгъан адам экени, къумукъ культураны тёрюнде яшагъаны ва тарбиялангъаны мекенли кюйде белгили буса да, ону атасы – тавдагъы Телет деген юртлу болгъан деп эсгериле (краевед Булач Гьажиев оьзюню китабында язагъан кюйде). Тюзю, бу ерде документли материаллар ахтарылып, олардан алынажакъ маълуматлар – аслу ва герти шагьатлар бо­луп токътажакъ. Гьалиден сонг буса да мекенли далиллер излеп тапмагъа герек болур.

Ювукъ ва Орта Гюнтувушгъа белгили, оьзюне де «савлай дюньядагъы кочаплагъа къоркъунчлу» деп айтылагъан, Тюркияны солтаныны да сююм­люсю «Сали Сулейман» деген гюч сынавчу, тюрклю нарт 1904-нчю йылда Санкт-Петербург шагьарда бизин кочабыбызгъа утдургъанда, ол оьзюню атындан базгечип (гери уруп): «Утдургъан адам Сали Сулейман болмагъа болмай. Бугюнден сонг, бу атны мен сагъа инамлы къоллагъа тапшурагъан­гъа мюкюрмен», – деп де айтып, оьзюню шо машгьур атын, белгили орус кочап Иван Поддубныйны таклифине гёре, бизин дагъыстанлы Мама Ма­гьтулаевге такъгъан. Бизин юртлубуз «Мама кочап», шо агьвалатдан сонг, «Сали Сулейман» деген янгы аты булан дюньягъа дагъы да бек белгили болуп къалды.
     Cигьрулу ёммакълардагъы бир нарт ва кочап йимик, «Тюп болмайгъан кочап» деген атын ол оьзюню узакъ яшавуну ичинде лайыкълы кюйде юрютген. Дагъыстанлы Сали Сулеймангъа Россияны уллу шагьарларында­гъы, Орта Азияны, Кавказны, олай да Англияны, Италияны, Австралияны, Испанияны, Албанияны, Иранны, Тюркияны, Азербайжанны, Болгарияны, Бельгияны, Данияны, Японияны, Польшаны, Китайны, Швецияны, Индия­ны, Американы кёп санавдагъы спорт-оюн майданларында, ону гьюнерле­рине гьайран болуп, харс ура болгъанлар.

Ол, савлай дюньягъа айтылгъан кочаплар (тутушуп ябушувчулар), дюнь­яны чемпионлары, польшалылар Станислав Збышко-Цыгановичден, халкъ арада – «Анакъдан чыкъгъан къыр адам» деген аты булангъы Цикло Домб­ровскиден, шагьиншагьны сююмлю кочабы иранлы Белалдан, индус Сайит Кахутиден, болгъарлы Никола Петровдан, Флоренцияны ватандашлары­ны «Инамлы ва абурлу» деген кочабы италиянлы Жованни Райцевичден, «Къазбек тав» деген аты булангъы осетинли Бола Конковдан, тюрклер Кочи Агьматдан, Халил Адалиден ва «къоркъунчлу» Къара Юсуфдан, амери­канлы нарт Том Каннондан, испаниялы Альберто Гонсалесден, «Гючню рыцары» деген оьктем атны юрютеген немис Якоб Кохдан, дюньяны беш керен чемпиону даниялы Иесс Педерсенден, бельгиялы Констан ле Буше­ден, франциялылар Рауль ле Бушеден, Лоран де Бокеруадан ва Эмабль де ла Кальметтадан, швециялы Андерсенден, руслар – «Волганы кочабы» ва «Ябушувчуланы королю (пачасы)» И. Заикинден, Н. Вахтуровдан, Башки­ровдан, Коршдан, Матюшенкодан, Михайловдан, Шемякинден, «Дев» Свя­тогордан, «Эстонланы тенгириси» Лурихден ва хыйлы оьзге белгили ко­чаплардан уьст гелген.

Биргине-бир рус спортчу И.М. Поддубный (1905-1908 йылларда класси­ческий ябушувда дюньяны чемпиону) булангъы ёлугъувда олар бир-бирин йыгъып болмагъанлар деп айтыла. Сали Сулейман булан Иван Поддубный, бу рус кочап оьзюнден 8-9 йыллар уллу болгъан экенине де къарамайлы, экиси де кёп йылланы узагъында герти къурдашлыкъ аралыкълар юрютюп тургъанлар. Олар къурдашча, кёп сийрек буса да, бир-бири булан оьтгери­лген ябушувлар гьар заман да бир гьалда – къурдашлыкъ «ничья» булан тамамлангъан. Бир гьавур олар экиси де С.-Петербургдагъы уллу циркде бирче ишлеген.

Тек, бу ерде эсгерип оьтейик, оьзюню тенглиси – ювукъдагъы хоншу юртлусу, Буглен юртдан чыкъгъан, халкъ арада айтылгъан бириси нарты­быз, дев йимик къувватлы-гючлю Аликъылыч Хасаев булан къазанышлы Сали Сулейман бир заманда да тутушуп ябушувгъа тюшмеген деп айталар. Олар бир-бири булан тутушмагъа намусу къабул этмеген болса ярай. Тек ону гьакъындан Мама кочап айтгъан булай сёзю чю белгили. «Мени къол­ларым-бутларымдагъы ва савлай къаркъарамдагъы къуватдан эсе, Аликъы­лычны янгыз бир къолундагъы гючю артыкъ да кёп эди», – деп айтгъан Сали Сулейман, Аликъылычны адам инанмасдай къуватлылыгъын, къаркъарасы­ны, жымчыкъэтлерини болат-темирдей къаттылыгъын суратлай туруп. Тек Аликъылыч, ону йимик дюньяны спортзалларын айланып яда цирклерде ишлеп заманын йибермеген, большевиклеге къаршы ябушувларда къурбан болуп, 1920-нчы йылда туснакъда намарт кюйде оьлтюрюлюп гетген. Сали Сулейман ондан сонг дагъы да элли йылдан да артыкъ яшагъан, дюньяны гезеген, спорт якъдан Дагъыстанны атын данггъа чыгъаргъан.Я оьз Ватанында, яда тыш пачалыкъларда Сали Сулейманны бир керен де халиге яврункъалакълары тиймеген. Ол оьзюне 15 йыл болагъанданокъ, Темирханшурада шо замангъы Дагъыстанны айтылгъан уллу гючю булан­гъы ябушувчусу, нарт йимик мазаллы ва къувватлы, оьзюне адам арада «Гёк тишли» деген ат айтылагъан гимралы бёркчю Магьамматны, халкъны гьайрангъа къалдырып утуп, «Оьзюнден гьеч уьст гелме болмайгъан да­гъыстанлы арслан» («Непобедимый лев Дагестана») деген атны алгъан сонг, аслу гьалда бу аты булан айрокъда бек белгили болуп къалды. Спортну афи­шаларында муна шолай ат язылып хыйлы йыллар юрюлюп тургъан.

Ондан сонг, ол «Азербайжанны чемпиону» (Бакю), «Гюнтувушну куми­ри» (Бакю), дюньяны эки керен чемпиону (Флоренция, Париж), «Дагъыстан­ны халкъ артисти», «Азербайжанны ат къазангъан артисти», «Тюркияны чемпиону» деген гьюрметли атлар къазангъан.

Ахтарывчулар ва краеведлер (Зулпукъар Зулпукъаров, Булач Гьажиев, Магьамматшарип Агьматов, Александр Грач) билдиреген кюйде, Сали Су­лейман тюрлю-тюрлю вакътилерде Иранны шагьындан башлап, Бельгияны королюна етгинче, олардан 47 эсделик ва оьр даражасы булангъы гьюрмет­ли медаллар къазангъан.

Бир гезик оьтесиз оьчлю ва рагьмусуз испаниялы бир кочап (ону аты уь­стде эсгерилди) Сали Сулеймандан оьзю уьст гелип болмайгъанда, бек къа­заплангъан кюйде, бир уллу бенгальский тигрны (къапланны) клеткасыны алдын ачып, ябукъ спортзалны ичинде, хапарсыздан огъар багъып кисдирип йибере. «Чемпионланы чемпиону» деген атгъа ес болгъан кочабыбыз, бир янгыз да янгылышмайлы, чул да билдирмейли, алдындагъы бек гючлю шо къоркъунчлу йыртгъыч къапланны хырданындан къагъып тутуп, узун ти­шли бу гьайванны авзундан эки майырып, оьзюню къаркъарасындагъы уллу гючю-къувваты булан халини уьстюне багъып бакъдырып, ону залим бир туздан толгъан авур къапны йимик ерге ура. Бу гезикде чи Сали Сулейман­дан тюп гелгени – къувватлы ва мазаллы, къоркъунчлу къыржан – къаплан бола. Шолай тенгсиз ва оьжетли ябушувну гьакъындагъы хабар бир ёммакъ йимик халкъны эсинде гьали болгъунча да сакъланып къалгъан.

Эсгерип къояйыкъ, бугленли нарт Аликъылыч да шолай къаплан булан бире-бир туруп ябушгъан болгъаны да белгили. Тек ону къаплан булан ту­тушмагъы – огъар ачув этип спортзалда башгъа бирев кисдирип йиберип тюгюл, оьзю къыржанны гелтиртип, олай бир гюч сынамакъ муратда эти­лген иш болгъан. Натижада, о къапланны утуп, оьлтюрюп ташлама бажар­гъан. Амма бу агьвалат да, озокъда, бир аламат уллу тавакаллыкъ бола чы!

Ол оьзюне 70 йыл битгенден сонг спорт ябушувун къоя. Тек оьзюню оь­мюрюнде къаркъарасы уьйренишип къалгъан спорт булангъы аралыгъын чы гьеч уьзмей. Сали Сулейман дюньяны ва о заманлардагъы СССР-ни чем­пионлары А. Карапетянны, А. Терянны, спортну усталары М. Бабаевни, И. Дадашевни, Р. Мамедбековну ва башгъаларын оьзю уьйретивчю-тренер гьи­сапда тийишли даражада тарбиялагъан. Ону эки де уланы Камал ва Агъа­рагьим ябушувдан СССР-ни спортуну усталары эди. Камалдан къалгъан уланы Завур гьали бусагьат Американы Бирлешген Штатларында яшап тура дейген хабарны бизин юртлубуз, пагьмулу язывчу М.-Н. Халилов алгъан, гьали-гьалилерде ону булан байлавлукъ тутмагъа да бажарылгъан.
    Дюнья оьлчевде аты айтылгъан атлет 90 йыллардан бираз артыкъ яша­гъан. Хыйлы заман о Ростовну, Санкт-Петербургну ва Бакюню белгили уллу цирклеринде де чалышды. Ахырынчы йылларыны кёбюсю пайын ол оьзюню юртуна ювукъдагъы Буйнакск шагьарда оьтгерген. Заман-заманда ол, оьзю яш чагъында он йыллар яшагъан ва тувгъан юрту Тёбен Къазаныш­гъа гелип, юртлулары булан ёлугъувлар оьтгерип, аралыкъны бирдокъ да уьзмей юрютген. Шолай ёлугъувлардан бириси гьали де мени гёзалдымда тура. 60-нчы йылларда, юртубуздагъы уллу клубда оьзюню эсделиклерини гьакъында хабарлап, ругьланып, узакъ ва савлукъ булан нечик яшама бола­гъанны гьакъында ачыкъ кюйде гёрсетип пропаганда эте эди. Оьзю тап-таза къумукъ тилде сёйлей эди. Олжасы орус къатын эди бугъай.

Артда да ол, 1966-нчы йылда буса ярай, Азербайжангъа, оьзюню уланы­ны янына гёчюп гетип, бир-эки йылдан сонг, шонда гечинген ва Бакюню ювугъунда гёмюлген.

Бизин юртубузда, Мама-кочапны гьакъында айтылагъан кёп-кёп маълу­матлар, оьтесиз къужурлу хабарлар гьалиги заманда да юрюлюп тура. Ай­рокъда, алъякъда Акай Минатуллаев, Магьаммат Хангишиев, Басир Атаев, Магьаммат Саидов, Магьаммат Закарьяев, Магьаммат Исаев, Магьаммат Темеев йимик эсли адамлар айтагъанлары яш наслуланы бек тергевюн тар­та эди.

Тёбен Къазанышда 1996 йылда къурулгъан спорт клубгъа да «Сали Су­лейман» деп, эсделикге ону аты къоюлгъан эди. Шо спортклуб къурулуп, арадан эки йыл оьтген сонг, гюз вакътиде, эсимде бар, Тёбен Къазанышда, Сали Сулейманны эсделигине багъышлап уллу спорт байрам оьтгерилди. Булай уллу спорт байрамны спонсору да шо къазанышлы Гьамзатов Ма­гьамматкамил Мустапаевич болду. Юртлулары бу агьвалатны уллу баракал­лалыкъ булан гьар заман эсге алалар.

Тек о заманлардан сонггъу юртну башчылары, бу уллу юртну гезикли башчыларыны бир-бирлери, спорт булан маданият ишлеге тийишли дара­жада агьамият бермейли, эсгерилген спорт клубну гьаракатлы иши токъта­лып къалгъан эди.

Халкъ ёммакъларда йимик аты айтылгъан кочабыбыз Сали Сулейман…

Дюньядагъы гьар тюрлю уллу шагьарланы реклама шитлеринден ону аты таймайгъан девюрлер де бар эди. Амма заманлар тез гете. Ону аты да унутула бара. Не оьзю яшагъан Буйнакск шагьарда, не де оьзю тувгъан юр­тунда гьалиге ону аты къоюлгъан бир орам сама ёкъ.

Эсгерип къояйыкъ, 2001-нчи йылны башында, «Ёлдаш» газетибизни са­гьифаларында, машгьур шаирибиз, къазанышлы Абзайдин Гьамидов язгъан «Мама кочап» деген поэмасы басылып чыкъгъан эди.

Къумукъ тилде басылып чыгъагъан «Тангчолпан» деген журналыбызны 2013-нчю йылны 3-нчю номеринде, Россияны язывчуларыны Союзуна член, белгили къумукъ шаир ва язывчу Магьаммат-Наби Халилов, оьзю Сали Су­лейманны гьакъында язып битген тарихи-документли ва чебер асарындан бир нече гесеклери берилгенлик нечакъы да яхшы иш болду. Ону асары савлай кюйде айры бир китап болуп чыгъарылмакъны да уллу гьасиретлик булан гёзлейбиз.

Оьтген йылда, шолай машгьур болгъан кочабыбыз бу дюньяны къоюп гетгенли 40 йыл битди.

Гасан  Оразаев. №5. 2013 й.